تحلیل بن مایه های پایداری درترانه های عامیانه افغانستان

« سنت ادبی افغانستان در دو سبک و شیوه کاملا متفاوت شکل یافته و سامان گرفته است ؛ یکی ادبیات عامیانه که متضمن روح و روحیه قبایل و قانون قبیله ای است و دیگر ادبیات فارسی(رسمی) که مختص طبقات تحصیل کرده است».‌۱مقصود از ادبیات عامیانه در عبارت فوق آن بخش از ادبیات یک قوم یا ملت است که روایت گفتاری رسالت نگهبانی اش را به عهده می گیرد و کاربرد عمومی ماندگارش می سازد .
همچنان که محتوای ادبیات رسمی ، شامل انواعی از قبیل حماسه ، تراژدی ، کمدی ، شعر غنایی و نظایر آن است . تــرانه های عامیانه (folk songs) نیز مضمونهای متنوعی دارند . شرح درگیری قهرمانان یا مرثیه هایی که در مرگ پهلـوانان محبوب ملی و قومی سروده شده اند از جمله مضامین عمده این بخش از ادبیات هستند که در قالب تصنیف ها ، مثل ها ، لالایی ها و ... در میان مردم معمول و متداولند.
در خصوص رابطه عنصر پـایداری و ادبیات عامیانه نظریات مختلفی وجود دارد . غالی شکری در این خصوص می نویسد : « آنچه مسلم است این است که تا چندی پیش مصداق راستین شعر پایداری را ـ از یک دیدگاه بنیادی ـ شعر توده ای یا به دیگر سخن ، شعر عامیانه می دانستند»۲ در مقابل این نظریه افراطی عده ای عقیده دارند که ادبیات پایداری با شکل عــامیانه ادبیات که مخصوص اقوام ، قبایل و ملتهای مختلف است سازگاری ندارد؛ چرا که ادبیات پایداری حتماً باید جنبه فراملی و انسانی داشته باشد ، اما به نظر میرسد جنبه انسـانی ادبیات مقاومت، لزوماً با شکل قومی و ملی آن تعارضی ندارد .
آثار برجسته ادبی فراوانی در حوزه مقاومت و پایداری وجود دارد که در عین برخورداری از جنبه های ملی ، میهنی ، قومی و حتی نژادی به شهرت جهـانی دست یافته اند و در خـارج از قلمرو جغرافیایی خود منشـأ اثر بوده اند .۳
کهن ترین نمونه های ادبیات پایداری عامیانه که از یونان باستان بر جای مانده ، اشعاری است متعلق به طوایف «دوریان» است که با الهام از جنگهـای «یونان»و«ایران» و جنگهـای «مدیک» سروده شده اند.۴ در ایران باستان نیز ترانه هایی از این نوع درباره مرگ «سیاوش» وجود داشته که شکل خاصی از آن هنوز هم در «کهکیلویه» خوانده می شود و به «‌سوسیوش»‌ معروف است.۵
از سده های آغازین پس از اسلام نیز دو شعر به زبان عامیانه بر جای مانده که مضامین پایداری در آنها مشاهده می شود. یکی از این اشعار را «یزید بن مفرغ» در هجو و مذمت «عبیدالله بن زیاد» سروده و دیگری را «عباس بن طرخان» در تأسف بر خرابی سمرقند. «ذبیح الله صفا» ماجرای شعر نخست را به صورت زیر نقل کرده است؛« یزید بن مفرغ ، برادرِ عبیدالله بن زیاد را هجو کرد لذا عبیدالله او را به زندان انداخت و فرمود تا به او نبیذ شیرین و شبرم نوشانیدند و خوک و گربه ای به او بستند و در بصره گردانیدند. چند کودک فارس زبان به دنبال او راه افتادند و می گفتند: «این چیست؟ این چیست؟»‌و او می گفت:
آب است و نبیذ است
عصارات زبیب است
سمیه روسپیذ است۶
شعر عباس بن طرخان هم ازقرار زیر است :
سمرقند کندمند
بذینت کی افکند
از چاچ ته بهی
همیشه ته خهی۷
کهن ترین شعر مقاومت عامیانه که در قلمرو افغانستان کنونی سروده شده و به دست ما رسیده به دنبال یک واقعه تاریخی و توسط مردم بلخ ساخته شده است. توضیح آنکه اسد بن عبد الله حاکم خراسان در سال ۱۰۸ ه‍ . ق برای جنگ با امیر ختلان و خاقان ترک بدان سامان رفت و شکست خورده به بلخ باز گشت. بلخیان او را در شعری با لهجه دری هجو کردند که کودکان بلخ آن را می خواندند:
از ختلان آمذیه
به روی تباه آمذیه
آواره باز آمذیه
بیدل فـراز آمذیه۸
در میان اعراب هم روایت افسانه ای از زندگی «عنتره بن شداد»، شاعر سلحشور دوران جاهلیت و صاحب یکی از معلقات سبع، به عنوان کهن ترین نمونه این قسم از ادبیات معرفی شده است. «غـالی شکری» درباره آن می نویسد:‌« سرگذشت عنتره کهن ترین حماسه توده ای(= مردمی / عامیانه) است که نمودگار پایداری قهرمانی مردم این منطقه از جهان را در قالبی همساز با تکامل داستانی به معنای قدیمی آن طرح ریزی می کند … سرگذشت عنتره قصه زندگی برده ای است که زنجیر بردگی بشکست و آنگاه قبیله خود و سپس تمامی امت عرب را آزاد ساخت … نبرد بر ضد بردگی و جدایی نژادی مضمون سرگذشت است و این مضمونی سیاسی است که وجدان انسان را از نخستین فریاد بر ضد نابرابری لبریز می سازد. این فریاد می گوید: آدمیان اعضای یک پیکرند و ریشه نژاد یا رنگ پوست نمی تواند ایشان را بر یکدیگر برتری بخشد». ۹
در افغانستان نیز ادب عامیانه حضوری گسترده و چشم گیر دارد. به طوری که « بخش اعظم ادبیات واقعی این کشور نامکتوب است و از طریق آوازهـا و ترانه هـای عامیانه ای که شاعران حرفه ای و آواز خوانان دوره گرد می خوانند از جایی به جایی و از نسـلی به نسـل دیگر منتقـل می شود».۱۰علاوه بر این ، حضور اقوام و زبانهای گوناگون و متعدد در افغانستان موجب شده است که ادبیات عامیانه این کشور از تنوع و غنای کم نظیری برخوردار گردد. چنانکه قومیتهای «ازبک» ، «تاجیک»،«ترکمن»، «پشتون»، «هزاره»، «بلوچ» و … هر کدام از میراث ادب عامیانه مخصوص به خود برخوردارند. در میان ازبکها ترانه هایی به زبان ترکی جغتایی مشهور است که تعدادی از آنها به «امیر علیشیر نوایی» ، نقاش ، مورخ سیــاستمدار و شــاعر بزرگ قرن نهم هجری منسوب شده است.۱۱
در«دیوان لغات الترک» ‌ هم شعری به این زبــان نقل شده که از هجـوم چنگیز به خطه ماوراء النهر خبر می دهد .۱۲ نوعی از ترانه های عامیانه با وزنهای کوتاه نیز درمیان تاجیکان افغانستـان رواج دارد که به آنها «مید ه » ‌می گویند .۱۳ در قلمرو زبـان و فـرهنگ «پشتو» نیز « لَنْدی» یکی از مظــاهر ادب شفــاهی و از جمله قدیمیترین اشکال شعر در این زبان است .۱۴ اما «شِیْر»‌ در فرهنگ بلوچی و «مَخْتِه»‌ در میان طوایف هزاره ـ بر خلاف لندی ، میده و ترانه های ازبکی که درون مایه هایی غنایی و عاشقانه دارند ـ واجد مضامین ادب پایداری هستند. شیر‌ نوعی شعر فلکلوریک حمـاسی در ادب شفـاهی بلــوچی است که داستــانهای مقاومت مردم بلوچ در برابر مهـاجمان عرب ، مغول ، هندی و انگلیسی را روایت می¬کند.۱۵«مخته»، نیز نوعی آیین سوگواری در طوایف هزاره است که از نمایش ، شعر و موسیقی تلفیق شده است.۱۶«مخته»‌ درون مایه ای حماسی و تراژیک دارد و به این صورت اجرا می شود که« وقتی جنازه مبارز ناموری را از میدان نبرد به روستا یا قبیله اش می آورند مردم بر گرد آن حلقه می زنند و زنی که معمولا مادر یا خواهر مقتول است بر می خیزد و گوشه چادر را زیر لبه کلاه خود می گذارد و بقیه چادر را از پشت سر می آویزد و نوحه خوانی می کند.
توصیف دلاوری های جنگاور، چگونگی کشته شدن وی، وضعیت خانواده و آنچه از او به جای مانده، موضوعـات اصلی مخته هــا هستند. در این آیین ، زن مخته خوان با شیون های آهنگین و کلام حماسی خود که برخاسته از تاریخ پر از جنگ افغانستان است ، مردان ایل را که اینـک خـسته و افـسرده¬اند به پـایـداری در بـرابـر دشمن بر می انگیزد».۱۶ویژگی اصلی این سنت، ابداع و ابتکار شخصی در آن است؛ چرا که کیفیت اجرای مخته، بستگی تام و تمام به اطلاعات ادبی و توانایی های هنری مخته¬گر دارد.
مهمترین مخته های برجای مانده عبارتند از: مخته «فیضوخان»، قهرمانی از قره باغ غزنی که در سال ۱۲۹۷ق در جنگ با انگلیسی ها به شهادت رسید، مخته« نجف بیگ شیرو» ‌از مردان بزرگ هــزارجات که در یک تهاجم ناگهانی از سوی کوچیهــا ( عشـایر پشتون ) ـ با تحریک و پشتیبانی نادر خان ـ به شهادت رسید و مخته «گل محمد خــان»‌ که در سال ۱۳۰۸ ش در نبرد با بچه سقا کشته شد. مخته ها در وزنهـا و قالبهای مختلفی سروده شده¬اند. مثلا در مخته گل محمدخان، هر سه مصراع از یک ردیف و قافیه متابعت می کنند و بعد از آن سه مصرع دیگر به عنوان ترجیع می آید و این قاعده تا پایان ادامه می یابد و در نهایت مخته قالب ترجیع بند به خود می گیرد.۱۷
در اینجا باید یادآوری کنیم که ادبیـات عـامیانه قوم هزاره ـ نسبت به سایر اقوام افغانستان ـ از درونمایه ها و موضوعات مربوط به پایداری و مقاومت بهره بیشتری دارد. طوایف هزاره که عموما شیعه هستند علاوه بر اختلاف نژاد و زبان از نظر مذهب نیز با سایر قومیت ها اختلاف دارند. لذا همواره از سوی حکومت ها و اقوام دیگر مورد هجوم و آزار واقع شده اند. این مسأله رنگ حماسی غلیظی به ادبیات شفاهی این قوم بخشیده است. به گونه¬ای که حتی در لالایی هایی که برای کودکان خردسال خوانده می¬شود. سخن از جنگ، نبرد، خونخواهی، انتقام و … است درحالیکه درونمایه لالایی های سایر ملل را عموماً مضامین غنایی تشکیل می دهد.
کته شوه میدو موره kota Šova meydu mora /
د جنگ کافرو موره da jange kaferu mora /
خونخوایی آته¬ی خو موره / xun xayi atey xu mora
▪ یعنی :
(فرزندم ) اگر بزرگ شود به میدان می رود / به جنگ کافران می رود / به خونخواهی پدر خود می رود.۱۸
البته در گویش هزاره ای که شاخه ای از زبان فارسی است اشعاری با مضامین غنایی هم دیده می شود.۱۹ از جمله این اشعار دوبیتی هایی هستند که به آنها «بایت» گفته می شود. در لهجه هراتی نیز دو بیتی هایی موسوم به «چار بیتی»‌ وجود دارد که اغلب مضامین عاشقانه دارند.۲۰ مشهورترین این دو بیتی ها مربوط به «سیاه مو»‌ و «جلالی»‌ دو دلداده پر شور ولایت غور است که داستان عشق خود را به شعر در آورده اند.۲۱
اصولا ادبیات پایداری عامیانه را به دو دسته می توان تقسیم کرد. یک دسته اشعار عامیانه که شاعر مشخصی ندارند و ذوق جمعی مردم آنها را پدید آورده است و دسته دیگر اشعاری که شاعران به منظور نفوذ و تأثیر بیشتر در مخاطب عام به زبان مردم کوچه و بازار سروده اند.
قدیمترین نمونه اشعار دسته اول در افغانستان، مفردی است مربوط به زمان شاه شجاع الملک فرزند تیمور شاه که سجع سکه او این بیت بود :
سکه زد بر سیم و زر ، روشن تر از خورشید و ماه
نــور چشم دُرّ دُرّان شـــه شجـــاع الملک شـاه
اما مردم مفرد زیر را به حال این پادشاه مزدور مناسب تر یافته بودند :
سکــه بر سیم و طلا زد ، شـه شجــاع ارمــنی
نـور چشم «‌لارد»‌ و«‌برنس»۲۲، خاک پای کمپنی۲۳
شعر دیگری که در این خصوص می توان ذکر کرد به دوره تسلط مجدد انگلیسی ها بر کابل باز می¬گردد. روز دوازدهم اکتبر ۱۷۸۹ م ، ژنرال «رابرتس»‌ با تعدادی از سپاهیان انگلیس به منظور سخنرانی و تشریح خط و مشی سیاست خویش به سوی بالاحصار، که مردم را در آنجا جمع کرده بودند روانه شد. در میان مردم فروشندگان دوره گرد هم با زنبیل¬های میوه و آجیل حضور داشتند. یکی از این فروشندگان که زنبیل بزرگی از انگور روی سر داشت راه می رفت و فریاد می زد :
محمد جان خان مرد میدان است
ایوب خان شیر غران است
میر بچه خــان رس رسـان است
آزادی فخـــر افغـان است
رایــت کـل لات کـلان است
بیــا برادر انگــور بخر۲۴
«محمدجان خان»، « ایوب خان» و «میربچه خان» از سرداران دومین نبرد افغان و انگلیس بودند که نامشان در شعر فوق ذکر شده است.
پس از سقوط دولت کمونیستی در سال۱۳۷۱ ش و ورود مجاهدین به کابل نیز ذوق انتقادی مردم نمونه دیگری از این اشعار را خلق کرد. رفتار نامناسب مجاهدین سر مست از پیروزی با مردم کابل و قدرت طلبی فرماندهان نظامی و سیاسی که این شهر را به صحنه برادرکشی و جنگ¬های خونین بدل ساخته بود، موجب یأس و سرخوردگـی مردم از آنهـا شد. در چنین روزگـاری بود که کودکان کوچه های کابل ترانه معروف «قو قو برگ چنار»‌ را مناسب شرایط تحریف کرده و در حین بازی می خواندند. اصل سرود که به صورت دسته جمعی و همراه با نشستن و برخاستن بچه ها خوانده می شود چنین است ؛
قو قو ، برگ چنار
دخترا نشسته قطار
می چینن دانه انار
کاشکی کفتر می بودم
به هوا پر می زدم
ریگ دریا می چیدم
آب زمزم می خوردم
شیر گفت آلا آل
مه گفتم درد و بلا.
قریحه انتقادی کودکان شعر فوق را به صورت زیر تغییر داده بود :
قو قو برگ چنار
رهبرا نشسته قطار
می چینن پوند و کلدار
کارشان قتل و کشتار
کاشکی رهبر می بودم
به هوا پر می زدم
آب زمزم می خوردم
کاشکی «صبغت»‌ می بودم
سر قدرت می بودم
کــاشکی «ربـانی»‌ می بودم
سر چوکی می بودم
کاشکی « سیاف »‌ می بودم
دبین لحاف می بودم
کاشکی « گیلانی »‌ می بودم
دالر دانی‌ می بودم
«‌گلو»‌ گفت آلا آلا
«‌مسعود»‌ گفت درد و بلا.۲۵
اما دسته دوم از ادبیات مقاومت عامیانه که توسط شاعران و سخنوران پدید می آید در افغانستان نماینده برجسته ای ندارد. در صورتی که «علی اکبر دهخدا» و «سید اشرف الدین گیلانی» دو آفریننده شاخص این گونه آثار در ایران معاصر به شمار می روند.۲۶ این دو شاعر محبوب و مردمی کسانی هستند که شکل، زبان و وزن ترانه¬های عامیانه را با مایه هایی از طنز و هجو برای بیان مضمونهای سیاسی ، اجتماعی و انتقادی بکار برده اند. در جهان معاصر عرب «بیرم التونسی»‌ را به عنوان نماینده این دسته از شاعران می شناسند. غالی شکری درباره او می نویسد : «در این زمینه سخنوری بزرگ و توانا مانند بیرم التونسی توانسته است مصر را به شکل چراغی فروزان در دل دوستان و تیری جانشکار در سینه جهانخواران گنجبردرآورد . . . بیرم التنوسی را می توان از این دیدگاه بنیانگـذار و پرورنده جنبش سخن سرایی توده ای (= مردمی/ عامیانه) هم روزگار مصر دانست که پس از وی «صلاح جاهین»‌ «‌عبدالرحمن الانبودی» و «‌سید حجاب»‌ آن را دنبال کردند».۲۷
با آنکه در میان شاعران افغانستان کسی را هم طراز با بیرم التونسی یا حتی نسیم شمال نمی توان یافت، از بعضی دو بیتی های «فضل احمد پیمان» هم نمی توان صرف نظر کرد. این دوبیتی سرای افغانستان که به «سوگوار» مشهور است نمونه های بعضاً جالب توجهی را در این زمینه عرضه کرده است.
الهی روس را رنجــور بینم
اسیـر لانه ، زنبـور بینم
مثال کنده پاچال قصـاب
سرش را بر دم ساطور بینم
الهی شهر مسکو در بگیـره۲۸
تزار کهنه و نـودر بگیره
به هرجا هست آثار کمونیزم
بسان تیل مندو۲۹در بگیره۳۰
در اینجا باید یاد آوری کنیم که اغلب شـاعران افغانستــان ـ علی رغم آنکه به زبان عوام سخن نگفته اند ـ به صورتی گسترده ازکنایات ، اشارات ، ضرب المثلها و عقاید عامه برای مضمون پردازی های شاعرانه استفاده کرده اند. برای رعایت اختصار تنها به ذکر چند نمونه اکتفا می کنیم.
«ریگ در کفش کسی گذاشتن»‌ را که کنایه از آزار و اذیت کردن است. محمد کاظم کاظمی در بیت زیر به کار برده است.
گفت جنگ و جدل از مرد دعا مپسندید
ریگ در کفش فروهشته ما مپسندید۳۱
درگرفتن (=آتش گرفتن ) پوستین و پریدن کیک ، کنایه از این است که شخصی در زمان قدرت و امنیت خود به آزار و اذیت دیگران مبادرت نماید و به محض اینکه احساس خطر نمود از معرکه بگریزد. تعبیر فوق در بیت زیر دستمایه مضمون پردازی شده است.
اکنون که پوستین وطن در گرفته است
مانند کیک در پی پرواز و جستن است ۳۲
پس از کاری به دو زانو نشستن نیز کنایه از آن است که کسی عمل نادرستی را انجام دهد و با تغییر حالت وانمود کند که کار ، کار او نبوده است.
این آتشی که بار ندامت به دوش اوست
از بعد خجلتی به دو زانو نشستن است۳۳
کاربرد کنایات و مثلهای عامیانه در شعر افغانستان حدیث مفصلی است که بحث پیرامون آن نیازمند پژوهشی مستقل ومجزاست.

رضا چهرقانی برچلویی
پی نوشت ها:
۱ـ مری لوئیس کلیفورد، سرزمین و مردم افغانستان ،ترجمه مرتضی اسعدی ،چاپ دوم ، تهران ، علمی و فرهنگی ، ۱۳۷۱، ص ۱۴۰
۲ـ غالی شکری ،ادب مقاومت ،ترجمه محمد حسین روحانی، چاپ اول ،تهران ، نشرنو،۱۳۶۶،
ص ۷
۳ـ همان ، صص ۱۳-۱۲
۴ـ عبدالحسین زرین کوب ،ارسطو و فن شعر، چاپ اول ،تهران ،امیرکبیر،۱۳۵۷، ص ۹۱
۵ـ میمنت میر صادقی (ذوالقدر) ، واژه نامه هنر شاعری ، چاپ دوم ، تهران ، مهناز ، ۱۳۷۶، ص ۵۹
۶ـ ذبیح ا... صفا ، تاریخ ادبیات در ایران ،جلد اول ، چاپ دوازدهم ، تهران، توس، ۱۳۷۱‌ ، ص ۱۴۸
۷ـ همان ، ‌ص ۱۴۹
۸- همان، ص ۱۴۸
۹ـ غالی شکری ، پیشین ، ص ۶۱
۱۰ـ مری لوئیس کلیفورد ، پیشین ، ص ۸۸
۱۱ـ عبدالحکیم شرعی جوزجانی ، تأملی دیگر در گستره آثار و افکار امیر علیشیر نوایی ،مجله شعر ، ش ۱۴، س ۱۳۷۳ ،‌صص۱۰و۱۱
۱۲ـ اسد ا... شعور ، پخش اطلاعات و مفاهمه جمعی (در ترانه های عامیانهٔ بلوچی و ازبکی ) مجله شعر ، ش ۱۴،‌ س ۱۳۷۳، ص ۹۳
۱۳ـ محمد احمد پناهی سمنانی ، آوای همسایه ها،‌مجله شعر ، ش ۲۳ ، س ۱۳۷۷ ، ص ۱۹
۱۴ـ رک : عبدالقهار عاصی ، لندی و چند ترجمه از آن ، مجله شعر ، ش ۱۴،‌ س ۱۳۷۳، ص ۱۰۰ ‌و محمد آصف فکرت ، لندی ترانک های مردم پشتو، بخارا ، ش۲۰، س۱۳۸۰ ،صص ۱۲۹ ـ ۱۲۷
۱۵- رک : اسدا.. شعور ، پیشین ، ص ۹۲
۱۶ـ رک : حسینعلی یزدانی ، فرهنگ عامیانه طوایف هزاره ، چاپ اول ، مشهد ، بی نا ، ۱۳۷۱ ، ص۹۳
۱۷ ـ حسن انوشه و همکاران ،‌ دانشنامه ادب فارسی ، جلد سوم (ادب فارسی در افغانستان) چاپ اول ، تهران ، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی ، ۱۳۷۵، ص ۹۳۳
۱۸ـ ابوطالب مظفری ، مخته دمیدن در اجاقهای خاموش ، مجله شعر ، ش ۱۴،‌ س ۱۳۷۳، ص ۹۶
۱۹- ابوطالب مظفری ، گویش هزارگی ، شاخه ای از زبان فارسی ، مجله شعر ، ش ۲۱ ،‌ س ، صص ۲۲۳ ـ ۲۲۰
۲۰ ـ برای آشنایی بیشتر با دوبیتی های هزاره رک؛ چنگیز پهلوان ، نمونه های شعر امروز افغانستان ، چاپ اول ، تهران ، بنیاد نیشابور ، ۱۳۷۱ ،‌ صص ۳۴۲ ـ‌ ۳۵۱
۲۱ـ رک : محمد کاظم کاظمی ، دو بیتی های محلی ‌سیاه مو وجلالی‌،مجله شعر، ش۲۱، ۱۳۷۶ ، ص ۲۲۴ و ۲۲۵
و عباس مهرین ( شوشتری )‌، تاریخ زبان و ادبیات ایران در خارج از ایران،‌ چ اول، تهران ، مانی ، ۱۳۵۲ ، ص ۲۵۱ و ۲۵۲
۲۲- لارد و برنس دوتن از صاحب منصبان دولت بریتانیای هند هستند. برای آگاهی از شرح حال آنها رک؛ حواشی علی احمد نعیمی بر«اکبرنامه»حمید کشمیری ،چاپ اول ، کابل ،انجمن تاریخ افغانستان ،۱۳۳۰ ش ، ص ۲۴۴
۲۳ ـ محمد سعادت خان ، تاریخ سلطانی ، طبع لکهنو ، بی نا ، س ۱۸۸۵ م ، ص ۲۳۷
۲۴- میر غلام محمد غبار ، افغانستان در مسیر تاریخ ، چاپ سوم ، تهران ، مرکزنشرانقلاب اسلامی ، ۱۳۶۶، ص ۶۲۴
۲۵ـ عبدالقهار عاصی ، آغاز یک پایان ، چاپ اول ، تهران ، حوزه هنری سازمان تبلیغات اسلامی ، ۱۳۷۵ ،‌ص ۶۰
۲۶- میمنت میر صادقی( ذوالقدر ) ، پیشین ، ص ۶۰
۲۷- غالی شکری ، پیشین ، ص ۹
۲۸- درگرفتن : آتش گرفتن
۲۹- تیل مندو: نوعی روغن قابل اشتعال
۳۰- فضل احمد پیمان ، شام شهیدان ( مجموعه اشعار) ، چاپ اول ، تهران ، دفتر فرهنگی جمعیت اسلامی افغانستان ، بی تا ، ص۱۲۰
۳۱- محمد کاظم کاظمی، پیاده آمده بودم، چاپ اول، تهران، حوزه هنری سازمان تبلیغات اسلامی ،۱۳۷۰، ص ۷۸
۳۲و۳۳- محمد حنیف بلخی، نیزار(مجموعه سروده ها) ، چاپ اول ، لاهور ، بی نا، ۱۳۶۵، ص ۷۹

منبع : آتی بان