دماوند، نماد طبیعت ایران

دماوند، برجسته‌ترین پدیده‌ی طبیعی ایران، نماد این سرزمین، خاستگاه اسطوره‌ها و داستان‌های دلكش ایرانی، و كوهی است با تاریخ سرشار از صعودهای دیرین.
از نظر طبیعی، دماوند زیست بوم بی‌نظیری است در ایران كه به دلیل اختلاف ارتفاع چشم‌گیر و دارا بودن دره‌ها و دامنه‌های پرشمار، گونه‌های گیاهی و جانوری متنوعی را در خود جا داده است. این كوه و محدوده‌ی آن، شاید آخرین پناهگاه بسیاری از گونه‌ها باشدكه با از میان رفتن طبیعت دشت‌ها و آسیب دیدن بسیاری از كوه‌های پست‌تر، فقط در آنجا باقی مانده‌اند. در دماوند، پدیده‌های طبیعی چندی وجود دارد كه هر یك در نوع خود كم نظیر، و دارای ارزش ذاتی و تفرجی بسیار است: در این كوه، چند یخچال طبیعی دایمی كه پدیده‌ی بسیار كم‌نظیری در ایران است، به چشم می‌خورد؛ در میان آنها «یخار» با دیواره و برج‌های یخ بلور، وحشی‌ترین و مرتفع‌ترین دره‌ی یخچالی ایران است.
پدیده‌ی دیگر، حفره‌های متعددی است كه گاز و بخار با فشار زیاد از آنها بیرون می‌زند، و اینها در كنار توده‌های گوگرد، دماوند را به صورت یك آتش‌فشان كمی فعال درآورده‌اند. چشمه‌های آب گرم و آب معدنی در كوه‌پایه‌های دماوند، وجود دهانه‌ای بزرگ با حوضچه‌ی یخی در میان آن، شكل مخروطی پرشیب و خوش تراش كه در بسیاری مواقع، ابرهایی به شكل‌های شگفت‌انگیز در نوك آن به چشم می‌خورد، از دیگر ویژگی‌های این تك كوه سرافراز است.
در اطراف دماوند، محیط‌های كوهستانی چندی وجود دارد كه هر یك دارای ویژگی‌های منحصر به فرد هستند: دشت لار (پارك ملی)، دشت پرگل و گیاه نمارستاق، دره‌ی پرپیچ و خم سه سنگ با آبی بلورین و آبگیرهای خیال‌انگیز در دره‌های فرعی، گردنه‌ی بسیار عظیم سرداغ، ستیغ هفت سران با پرتگاه‌های پرهیبت، رودخانه‌ی پر آب هراز، ستیغ طولانی دو برار و .... این محیط‌ها، زیستگاه جانورانی مانند خرس، گراز، گرگ، روباه، پلنگ، كل و بز، قوچ و میش، عقاب طلایی، كبك، انواع مار، ماهی قزل‌آلا، و بسیاری گونه‌های كمیاب دیگر است.
ظاهر چشم نواز دماوند با كلاهك و رگه‌های برفی پركشش، تجسم واقعی آن چیزی است كه از واژه‌ی «كوه» به نظر می‌آید. به دلیل شكل خیال‌انگیزو به دلیل آن كه چكاد دماوند بلندترین نقطه‌ی ایران و مشرف بر تمامی این سرزمین است، ارزش نمادین آن در ردیف پرچم كشور است، با این تفاوت كه میراثی میلیون‌ها ساله است و در صورت تخریب چهر‌ه‌ی طبیعی آن، نمی‌توان آن را بازسازی كرد.
از نظر نفوذ در اسطوره‌ها و داستان‌های ایرانی، دماوند مقام نخست را در ادبیات فارسی دارد و ماجرای تعدادی از شاهكارهای اسطوره‌ای جهان در ارتباط با این كوه شكل گرفته است. از نظر جایگاه در كوه‌نوردی، شاید در میان كوه‌های بلند جهان، دماوند بیشترین پیشینه‌ی تاریخی را داشته باشد، و قطعاً می‌توان گفت كه جایگاهی برجسته در میان كوه‌هایی كه از دیرباز مورد توجه جغرافی‌دانان، جهان‌گردان، ماجراجویان و كوه‌نوردان بوده است، دارد (۱).
چرای مفرط؛ هیچ تناسبی میان ظرفیت تولید مراتع و تعداد بی‌شمار دام‌ها وجود ندارد. حتی در محدوده‌ی «پارك ملی» لار، هنوز سازمان حفاظت محیط زیست نتوانسته از ورود دام‌ها جلوگیری كند كه یك علت آن، وجود مراكز متعدد تصمیم‌گیری و اعمال نفوذ در این گونه قضایا است. به جز اثر فرسایشی روی خاك، یك تاثیر مخرب دیگر حضور گله‌های بزرگ در منطقه، این است كه سگ‌های پرشمار گله، در تمام شبانه‌روز از نزدیك شدن جانوران وحشی به چشمه‌ها و دیگر آبشخورها جلوگیری می‌كنند و در این مورد پیوسته رقابتی نابرابر در جریان است. نتیجه‌ی این امر (در كنار تاثیر حضور شكارچیان) رانده شدن جانوران به بلندترین نقطه‌های كوهستان (مكان‌های نامناسب برای زیست) است. دیده شده كه بزهای كوهی روی یخچال خطرناك سیوله، و گرازها روی یال‌های بی‌آب ارتفاع ۴۰۰۰ متر سرگردان‌اند.
امروزه، دماوند – همچون بسیاری از دیگر محیط‌های كوهستانی كشور – با چند عامل تهدید می‌شود:
چرای بیش از حد، با از میان بردن پوشش گیاهی، موجب فرسایش خاك می‌شود. با توجه به این كه عمق مفید خاك در دماوند بسیار ناچیز است و لایه‌های زیرین آن به طور عمده از خاكستر و سنگ‌های آتش‌نشانی تشكیل شده، آسیب‌پذیری آن بسیار زیاد است. در ۱۵-۱۰ سال گذشته بارها دیده شده كه بارش باران یا ذوب برف‌ها در بهار موجب روان شدن سیل یا «بهمن»های پردامنه از گل و لای شده و موجب گل آلود شدن رودخانه‌ها و حتی سد شدن مسیر رود هراز شده است. فرسایش خاك اثر تشدیدكننده‌ای بر رانش و لغزش زمین در منطقه‌ی پرزمین لرزه‌ی دماوند دارد.
▪ این چند عامل سبب می‌شوند كه:
۱) ارزش مرتعی دامنه‌های دماوند به سرعت و تا حد جبران‌ناپذیر كاهش یابد.
۲) زادآوری طبیعی ماهیان در رودخانه‌ها مختل، و حوضچه‌های پرورش ماهی دچار آسیب‌های پی در پی شود.
۳) جاده‌های منطقه بر اثر زمین لغزه و ریزش سنگ و خاك، تخریب و بدل به راه‌های پرخطر شود.
ساخت و ساز، معدن كاوی؛ جاده‌های غیرضروری و بسیار بدساخت كه موجب رانش دامنه‌ها، قطعه قطعه شدن زیستگاه‌ها، بد منظر شدن محیط طبیعی، و ساده‌سازی دسترسی به مراتع و شكارگاه‌ها می‌شود، بی‌هیچ ضابطه‌ای در یكی دو دهه‌ی گذشته، گسترش یافته‌اند.
نمونه‌ی بارز آن، جاده‌ای است كه از دامنه‌های جنوبی دماوند تا چال چال، چاك اسكندر و گردنه‌ی سرداغ (ارتفاع نزدیك به ۴۰۰۰ متر) و از آنجا به سوی شمال كوه می‌رود. این جاده كه بدون هماهنگی با سازمان حفاظت محیط زیست و حتی وزارت راه ساخته شده، غیرضروری و مضر به حال منطقه است، و آرامش با شكوه گردنه‌ی سرداغ را خدشه‌دار كرده است.
خانه‌سازی بی‌ضابطه و تصرف منابع طبیعی برای استفاده‌ی غیرقانونی و شخصی به میزان بس گسترده در روستاهای منطقه در جریان است كه متاسفانه در چند سال اخیر شدتی باور نكردنی یافته است.
معدن كاوی در دماوند، از دیگر عوامل مخرب منطقه است؛ برداشت ماده‌ی كم ارزشی مانند پوكه از معدن‌های روباز قرقه و ملار، هیچ تناسبی با این محیط پرارزش و كم‌نظیر ندارد، و چهره‌ی دماوند را لكه‌دار كرده است.
آلودگی؛ در بیشتر روستاهای اطراف دماوند و در سیاه چادرهای دام‌داران، زباله‌های خانگی در كوه و دره رها می‌شوند. این پسماندها به علت وجود انبوه مواد تجزیه نشدنی كه مصرف آنها در سال‌های اخیر شدت یافته، چشم‌انداز منطقه را خراب كرده و موجب آسیب دیدن حیات طبیعی شده است. چند نقطه از جاده‌ی پلور به رینه، به زباله‌زارهایی بدل شده كه گویا محل تخلیه‌ی زباله‌های چندین روستا و شهرك منطقه و حتی مناطقی از شمال است. جالب توجه این كه این جاده، مهم‌ترین و پر رفت و آمدترین راه دسترسی به كوه دماوند است كه هر ساله پذیرای انبوه طبیعت دوستان و كوه‌نوردان ایرانی و خارجی است.
تمامی مناطق اطراف دماوند، دارای آثار و محوطه‌های تاریخی است. ژاك دومرگان، باستان‌شناس معروف فرانسوی كه در ایران بسیار كار كرده، در سال ۱۳۱۰ پیشنهاد ثبت شهر دماوند را در فهرست آثار ملی داد كه مورد قبول دولت وقت قرار گرفت و شهر به شماره‌ی ۵۶ در این فهرست به ثبت رسید (۲).
گو آن كه متاسفانه آثار تاریخی و طبیعی این شهر و مناطق اطراف كوه دماوند – به ویژه در دو دهه‌ی اخیر- سخت مورد تجاوز و تخریب و سودجویی‌های غیرقانونی قرار گرفته، اما هنوز می‌توان در جای جای این ناحیه، مسجدها، بقعه‌ها، برج‌ها، قلعه‌ها، حمام‌ها، كاروانسراها، پل‌ها، و حتی راه‌هایی را دید كه ارزش كم مانندی دارند. در مورد راه‌های تاریخی، یك مورد جالب توجه قابل ذكر است: در سمت غرب روخانه‌ی لار، نزدیك آبشار باشكوه و بهشتی «اسپی او» (به معنای آب سفید) یك منزلگاه (كاروانسرای كوچك) سنگی وجود دارد كه تا حد زیادی سالم مانده است و با كمی تعمیر و استحكام‌سازی می‌تواند احیا شود.
با حركت از این نقطه به سوی گردنه‌ی كبود و قله‌ی چپكرو، در بسیاری نقاط آثار مشخص جاده‌ای قدیمی به وضوح به چشم می‌خورد. تركیب هم‌ساز آثار تاریخی و زیبایی‌های طبیعی، پیاده‌روی در این منطقه را به تجربه‌ای به یادماندنی بدل می‌سازد.
در نقاط معدودی از جهان می‌توان آثار تاریخی صدساله و حیات وحش را در كنار هم دید. با جلوگیری از تجاوز به میراث‌های طبیعی و فرهنگی، و با ترمیم آنها می‌توان محدوده‌ی دماوند را به یك جاذبه جهانی بدل ساخت كه برای كشور اعتبار فراهم آورد، و پشتوانه‌ی اقتصاد ما هم باشد. ارزش‌های این محدوده به اندازه‌ای است كه شاید بتوان آن را به كمك یونسكو در فهرست «میراث جهانی» ثبت كرد. در این راه، گرچه دولت باید با اجرای قانون و بستن راه تخطی از آن، و اختصاص بودجه كمك كند، اما لازم است عموم مردم، و سازمان‌های مردمی (غیردولتی) هم با اصلاح نگاه خود، و جایگزین ساختن آینده‌نگری به جای سودجویی‌های كوتاه مدت، رفتاری شایسته‌ی توجه جهانی در پیش گیرند.
در سال ۱۳۸۱ (به مناسبت سال جهانی كوه‌ها ۲۰۰۲) در بیست و یكمین جلسه شورای عالی محیط زیست، قله‌ی دماوند (و قله‌های سبلان، علم كوه، تفتان) به عنوان «اثر طبیعی ملی» ثبت شد. محدوده‌ی تعیین شده برای دماوند از حدود ۴۵۰۰ متر به بالا است كه منطقه‌ی كوچكی را دربرمی‌گیرد؛ درواقع از نظر حیات وحش، از این ارتفاع به بالا تقریباٌ چیزی وجود ندارد. بهتر است این محدوده گسترش یابد و منطقه‌ی دماوند به عنوان «پارك ملی» به ثبت رسد.
▪ پیشنهاد:
۱) راه خاكی و بی‌فایده‌ی رینه به گوسفند سرای جنوبی، و راه چال چال – گردنه‌ی غربی به طور كلی به روی خودروها بسته شود و در مورد ترمیم رانش‌هایی كه به دلیل ساختن این راه‌ها پدیده آمده، فكری ‌شود. برای گردش‌گری ممكن است از اسب و درشكه استفاده شود كه خود موجب ایجاد كار و درآمد در منطقه خواهد بود و با محیط زیست سازگاری بیشتری دارد. كار دام دارانی هم كه با استفاده از این راه‌ها، دام‌های خود را به دامنه‌های بلند منطقه می‌رسانند برای مراتع پر زیان است. هزینه‌ی نگهداری جاده‌های یاد شده، زیان‌‌های فرسایش خاك و دیگر آسیب‌های ناشی از آنها به طبیعت، قطعاً از سودی كه حاصل پرورش دام به روش چند هزار سال پیش است، بیشتر است.
در صورتی كه حفظ و تقویت جاذبه‌های طبیعی دماوند، می‌تواند در روند «توسعه‌ی پایدار» به كسب درآمد پیوسته برای اهالی (و از جمله دام‌داران منطقه) كمك كند.
۲) برای آن كه رفت و آمد زیاد كوه‌نوردان موجب فرسایش شدید نشود، می‌توان دست كم در مسیر پرتردد جنوبی، راه پاكوب كنونی را با سنگ‌چین كردن كناره‌ها، به مسیری ثابت و كاملاً مشخص بدل كرد، و از همه‌ی كوه‌نوردان خواست تا فقط در امتداد مسیر حركت كنند. فدراسیون كوه‌نوردی می‌تواند با یاری گرفتن از كوه‌نوردان و صرف بخشی از هزینه‌ی ساخت یك پناهگاه، چنین كاری را به انجام رساند.
۳) از هرگونه ساخت و ساز جدید در محدوده‌ی ارتفاعی ۲۰۰۰ متر به بالا جلوگیری شود. به تازگی خبر رسیده كه سازمان میراث فرهنگی و گردش‌گری با مشاركت ژاپنی‌ها، قصد ساخت خط بالابر (تله كابین) و هتل در دماوند را دارد (۳). ایجاد خط بالابر، قطعاً با راه‌سازی گسترده و تخریبِ باز هم بیشتر دامنه‌ها به انجام خواهد رسید، و پس از ساخت موجب وارد شدن جمعیت فراتر از ظرفیت منطقه و تولید زباله و فاضلاب بیش از حد خواهد شد. «نماد طبیعت ایران» نباید بیش از این چهره‌ی طبیعی خود را از دست بدهد؛ سازمان میراث فرهنگی و گردش‌گری می‌توان به جای كشاندن دامنه‌ی ساخت و ساز به عرصه‌های طبیعی باقی‌مانده و بلندی‌های دماوند، بر حفظ و احیای بافت تاریخی روستاهای منطقه و معرفی جاذبه‌های طبیعی آن همت گمارد.
كمك به ساخت هتل و مهمان سراهای استاندارد در محدوده‌ی روستاها (و نه با استفاده از زمین‌هایی كه منابع طبیعی هستند)، سامان‌دهی آب گرم‌های منطقه و كمك به اهالی برای بهداشتی و تشكیل تر كردن حمام‌ها و تاسیس مركزهای آب درمانی، مرمت و احیای حمام‌های تاریخی (مانند حمام «شاه عباسی» روستای آبگرم)، و كمك در پاك‌سازی گذرگاه های روستاها كه آكنده از زباله است، از دیگر كارهایی است كه سازمان میراث فرهنگی و گردش‌گری می‌تواند انجام دهد و تاثیری به مراتب بیشتر و بهتر در جلب گردش‌گران و افزایش درآمد اهالی منطقه خواهد داشت.
۴) یك روز از سال برای معرفی ارزش‌های كوه‌ دماوند و منطقه‌های دور و بر آن، به عنوان روز ملی دماوند نام‌گذاری شود. پیشنهاد ما روز سیزدهم تیرماه است كه مصادف با جشن تیرگان و مطابق اسطوره‌‌های كهن ایرانی، روز پرتاب تیر آرش، پهلوان ایرانی، برای تعیین مرزهای ایران زمین است.
همان گونه كه ناصر پازوكی در كتاب آثار تاریخی دماوند گفته، «قله‌ی دماوند می‌تواند نماد ملیت و وفاق ایرانیان باشد.»

سایت هرس
پی‌نوشت
۱- برای آگاهی بیشتر در مورد جایگاه دماوند در اسطوره‌ها و ادبیات فارسی و سفرنامه‌ها و متن‌های تاریخی، نگاه كنید به: نصرتی، مسعود. دماوند خاستگاه اساطیری ایران زمین، اداره‌ی فرهنگ و ارشاد اسلامی دماوند، ۱۳۸۱. و نیز نگاه كنید به مقاله‌های محمدی فر، داود. در گاهنامه‌های شماره‌ی ۵ و ۹ انجمن كوه‌نوردان ایران.
۲- نگاه كنید به: پازوكی طرودی، ناصر. آثار تاریخی دماوند، اداره‌ی كل میراث فرهنگی استان تهران، ۱۳۸۱.
۳- نقل از: tourism.chn.ir