بررسی تولید و مصرف جهانی آبزیان

عرضهء جهانی آبزیان از طریق صید و آبزی‌پروری برای مصرف انسانی به بیش از ۱۰۶ میلیون تن در سال ۲۰۰۴ رسید كه سهم سرانه‌ای برابر با ۶/۱۶ كیلوگرم است. از این مقدار عرضهء آبزیان، سهم آبزی‌پروری ۴۳درصد است كه حاكی از اهمیت آبزی‌پروری به عنوان منبع مناسبی برای افزایش تولید آبزیان با هدف مصرف مستقیم انسانی است. سهم آبزیان در تامین پروتئین حیوانی از ۹/۱۴درصد در سال ۱۹۹۲ به ۱۶درصد در سال ۱۹۹۶ افزایش یافت ولی به دلیل كاهش مصرف سرانهء آبزیان توسط كشورهای كم‌تر توسعه‌یافته در سال ۲۰۰۳ ۱۱/۱۴ كیلوگرم) این مقدار به ۵/۱۵درصد كاهش یافت.
بر اساس پیش‌بینی، آمار تولید آبزیان در سال ۲۰۰۵ به بیش از ۱۴۲ میلیون تن افزایش یافته است. بر اساس آمار تولید جهانی مقایسهء میان تولید آن‌چه در سال ۲۰۰۶ در قالب وضعیت جهانی صید و آبزی‌پروری توسط سازمان خواربار و كشاورزی ملل متحد منتشر شده و آن‌چه در سال ۲۰۰۴ توسط همین سازمان انتشار یافته حاكی از یك میلیون تن افزایش تولید است ولی به دلیل افزایش جمعیت جهانی سهم سرانه با وجود افزایش مصرف مستقیم انسانی از آبزیان كماكان مشابه سال ۲۰۰۴ است. سهم صید در آبزیان قابل مصرف مستقیم انسانی باز هم كاهش یافت ولی سهم آبزی‌پروری در مصرف آبزیان خوراكی و مصرف مستقیم انسانی كماكان در حال افزایش است.صید جهانی در سال ۲۰۰۴ به ۹۵ میلیون تن رسید كه ارزشی معادل ۹/۸۴ میلیارد دلار آمریكا دارد و این در حالی است كه كشورهای چین، پرو و ایالات متحدهء آمریكا به ترتیب بالاترین رقم صید را به خود اختصاص داده‌اند. صید جهانی در دهه‌های اخیر تقریبا ثابت بوده و تنها در برخی از گونه‌های آبزی از جمله سطح زیان ریز (آنچوی پرو) به دلیل تغییرات آب و هوایی (ال نینو) نوساناتی رخ داده است. در سایر گونه‌ها جابه‌جایی‌هایی صورت گرفته ولی چندان قابل طرح نیست. آبزی‌پروری همچنان بیش‌ترین نرخ رشد در میان فعالیت‌های بخش تولید غذا برای مصرف انسانی است. متوسط نرخ رشد آبزی‌پروری از سال ۱۹۷۰ سالانه_ ۸/۸درصد بوده كه در مقایسه با ۲/۱درصد نرخ رشد صید و ۸/۲ نرخ رشد دام و طیور از جایگاه ویژه‌ای برخوردار است. به نظر می‌رسد كه این نرخ رشد بالاترین نرخ رشد ممكن برای آبزی‌پروری است ولی در بعضی از نقاط جهان و برای برخی گونه‌های آبزی افزایش نرخ رشد كاملا مقدور خواهد بود.
تولید از طریق آبزی‌پروری برای سال ۲۰۰۴ معادل ۵/۴۵ میلیون تن با ارزشی برابر ۳/۶۳ میلیارد دلار آمریكا گزارش شده است. اگر پرورش گیاهان آبزی را نیز لحاظ كنیم این رقم به ۴/۵۹ میلیون تن با ارزشی برابر ۳/۷۰ میلیارد دلار آمریكا خواهد رسید. كشور چین به تنهایی ۷۰درصد تولید آبزیان پرورشی با ارزش حدود نیمی از ارزش جهانی تولیدات آبزیان پرورشی را به خود اختصاص داده است. تقریبا همهء مناطق جهان روند افزایش تولید آبزیان پرورشی را تجربه كرده و مناطق خاورنزدیك، آفریقای شمالی، آمریكای لاتین و اقیانوسیه با ۱۴ و ۱۰درصد به ترتیب از سال ۲۰۰۲ تا سال ۲۰۰۴ نرخ رشد بیش‌تری داشته‌اند. آبزی‌پروری آب شیرین كماكان بیش‌ترین تولید را شامل می‌شود و به دنبال آن پرورش دریایی و پرورش در آب لب شور قرار دارند. كپور ماهیان بیش از ۴۰درصد تولید ماهیان، سخت‌پوستان و صدف‌ها را به خود اختصاص داده‌اند. از سال ۲۰۰۰ تا ۲۰۰۴ در میان گونه‌های پرورشی دریایی بیش‌ترین رشد تولید متعلق به سخت‌پوستان بوده است.در همین مدت كشورهای در حال توسعه با ۱۱درصد نرخ رشد سال‌های بسیار خوبی پشت سر گذاشته‌اند و این در حالی است كه چین با پنج درصد و كشورهای توسعه‌یافته تنها دو درصد نرخ رشد داشته‌اند. در سه دههء اخیر نرخ اشتغال برای صیادی و آبزی‌پروری از نرخ افزایش جمعیت جهانی بیش‌تر بوده و از طرفی نسبت به سایر فعالیت‌های سنتی بخش كشاورزی نیز بیش‌تر بوده است. در سال ۲۰۰۴ تعداد۴۱ میلیون نفر در صیادی و آبزی‌پروری اشتغال دارند كه بیش‌تر این افراد دركشورهای در حال توسعه به خصوص در آسیا هستند. افزایش نرخ اشتغال در آسیا مرهون گسترش شدید آبزی‌پروری است. در سال ۲۰۰۴ آبزی‌پروران یك چهارم شاغلان این زیر بخش صید و آبزی‌پروری را تشكیل می‌دهند. كشور چین با بیش از ۱۳ میلیون نفر جعیت كه ۳۰ درصد جمعیت جهانی در این زیر بخش است بیش‌ترین شاغل در این زیر بخش را به خود اختصاص داده است. در بخش صیادی با توجه به ظرفیت بیش از نیاز شناورهای صیادی برنامهء «كاهش تلاش صید» در برنامه دارد در دورهء سال‌های ۲۰۰۰ تا ۲۰۰۴ بیش از ۱۳درصد از نیروی شاغل در این بخش را كاهش داد. تجارت آبزیان و فرآورده‌های آن برای سال ۲۰۰۴ (ارزش صادرات) معادل ۵/۷۱ میلیارد دلار آمریكا بود كه معادل ۲۳درصد رشد نسبت به سال ۲۰۰۰ است. بر اساس آمار و اطلاعات دریافتی ارزش تجاری برای سال ۲۰۰۵ افزایش بیش‌تری داشته است. براساس محاسبهء تورم در این دوران ارزش واقعی افزایش معادل ۳/۱۷درصد برای سال‌های ۲۰۰۰ تا ۲۰۰۴ است.
از نظر وزنی صادرات در این زیربخش ۳۸درصد كل تولید آبزیان بوده است كه نشانگر بالا بودن سهم صادرات در این زیر بخش است. سهم تجارت آبزیان به ترتیب در تولید ناخالص ملی و تولید ناخالص كشاورزی در ۲۵ سال گذشته تقریبا به دو برابر افزایش یافته است. كشور چین از سال ۲۰۰۲ بالاترین رقم صادرات آبزیان را به خود اختصاص داده و در سال ۲۰۰۴ جمع درآمد ارزی این كشور از صادرات آبزیان با ۱۲درصد رشد برای سال‌های ۲۰۰ تا ۲۰۰۴ به بیش از ۶/۶ میلیارد دلار آمریكا رسیده است. سهم خالص صادرات كشورهای در حال توسعه از تجارت آبزیان (ارزش صادرات منهای ارزش واردات) در دو دههء گذشته روند افزایشی داشته و از ۶/۴ میلیارد دلار آمریكا در سال ۱۹۸۴ به ۱۶ میلیارد دلار در سال ۱۹۹۴ رسید و برای سال ۲۰۰۴ رقم ۴/۲۰ میلیارد دلار گزارش شده است. این رقم نشان می‌دهد كه آبزیان نسبت به اقلام دیگر كشاورزی از جمله برنج، قهوه و چای برای این كشورها ارزآوری بیش‌تری داشته است. میگو با ۵/۱۶درصد از ارزش كل محصولات صادراتی آبزیان كماكان به عنوان مهم‌ترین كالای آبزیان صادراتی است و به دنبال آن ماهی گروند فیش (نوعی كفشك) با ۲/۱۰درصد، تن ماهیان با ۷/۸درصد و ماهی آزاد با ۵/۸درصد در رده‌های بعدی قرار دارند. آرد ماهی حدود ۳/۳درصد از ارزش صادراتی آبزیان را به خود اختصاص داده و روغن ماهی تنها یك درصد بوده است.
مصرف جهانی آبزیان در چهار دههء اخیر افزایش چشم‌گیری داشته به طوری‌كه از ۹ كیلوگرم در سال ۱۹۶۱ به ۵/۱۶ كیلوگرم در سال ۲۰۰۳ افزایش یافته است. چین مهم‌ترین نقش در افزایش مصرف آبزیان داشته زیرا تولید این كشور نسبت به كل تولید جهانی از رقم ۲۱درصد در سال ۱۹۹۴ به ۳۴درصد در سال ۲۰۰۳ از كل تولیدات جهانی آبزیان رسیده ولی مصرف سرانهء این كشور در سطح ۸/۲۵ كیلو گرم ثابت بوده است. برآوردهای اولیه حاكی از آن است كه مصرف آبزیان در سال ۲۰۰۴ با وجود افزایش جمعیت انسانی كمی افزایش داشته و به ۶/۱۶كیلوكرم رسیده است. در كشورهای صنعتی مصرف آبزیان از ۱۳ میلیون تن در سال ۱۹۶۱ به بیش از ۲۷ میلیون تن در سال ۲۰۰۳ افزایش یافته است كه حاكی از افزایش مصرف سرانه در این منطقه از ۲۰ كیلو گرم به ۷/۲۹ كیلوگرم در همین دوران است. نقش آبزیان در تامین پروتئین مصرفی جهانی در سال ۲۰۰۳ به ۸/۷ درصد رسید.آن‌چه از آمار برمی‌آید نشان می‌دهد كه سهم كشورهای صنعتی و اروپایی به دلیل اهمیت ماهی و نقش آن در سلامت جامعه به ترتیب ۷/۲۹ و ۹/۱۹ كیلوگرم و برعكس سهم سرانهء آفریقا و كشورهای توسعه‌نیافته به ترتیب ۲/۸ و ۷/۸ كیلوگرم است. یادآور می‌شود كه سهم سرانهء ایران با وجود سرمایه‌گذاری‌های انجام شده در سال‌های اخیر كماكان زیر هشت كیلوگرم است.

ابراهیم میگلی‌نژاد
كار‌شناس اقتصادی

منبع : روزنامه سرمایه