مایکوتوکسین‌ها در پرورش طیور؛ مشکلات و راه‌حل‌ها

عوامل كشنده خفیف، دزدهای غیرقابل رویت، آلوده‌كننده‌های غیرقابل اجتناب و سموم طبیعی، اصطلاحاتی هستند كه به دسته‌ای از متابولیت‌های قارچی به نام مایكوتوكسین‌ها اطلاق می‌گردد. این تركیبات شیمیایی طبیعی به دلیل اثرات زیان‌آور بر سلامت انسان مانند سرطان‌زایی و تاثیر نامطلوب بر تولید حیوان و صفات تولید مثلی، مورد توجه زیادی هستند.
آلودگی خوراك یا غذا به مایكوتوكسین مشكل عمده اكثر نقاط دنیا می‌باشد.تعداد مایكوتوكسین‌هایی كه علائم مسمومیت در پستانداران و طیور را سبب می‌شوند، بالغ بر ۳۰۰ نوع بوده و به طور پیوسته در حال افزایش است. برخی گزارش‌ها نشان می‌دهد كه تقریباً ۲۵ درصد كل غلات دنیا به مایكوتوكسین‌های شناخته شده آلوده‌اند.
علاوه بر این آنها قادرند از طریق غلات آلوده‌ به زنجیره غذایی انسان و حیوانات وارد گردند و محصولاتی نظیر شیر، گوشت و تخم مرغ را آلوده كنند. امروزه شیوع مایكوتوكسیكوزیس حاد در پرورش طیور مدرن به ندرت رخ می‌دهد.
با این حال، دزهای پایین مایكوتوكسین كه احتمالاً غیرقابل تشخیص می‌باشد، مسئول كاهش بازده تولید وحساسیت زیاد به بیماری‌های عفونی بوده و می‌تواند منجر به كاهش سود تولیدكنندگان شود. این مشكل با این حقیقت كه نحوه عمل بعضی از مایكوتوكسین‌ها در سطح مولكولی به طور كامل روشن نشده، بیشتر شده است.تغییرات بیوشیمیایی در مایكوتوكسیكوزیس به مقدار زیادی متغیر می‌باشد، ولی تنش اكسیداتیو مسبب آپوپتوزیس به عنوان یكی از مهم‌ترین نتایج مایكوتوكسیكوزیس در نظر گرفته شده كه منجر به تضعیف سیستم ایمنی می‌شود.
معرفی یك سم مشخص به عنوان عامل قطعی وقوع مایكوتوكسیكوزیس كار بسیار دشواری است. با این حال همواره سعی بر این بوده است كه رابطه بین یك نوع مسمومیت با حضور مایكوتوكسین در زنجیره غذایی در سطح مزرعه مورد ارزیابی قرار گیرد.
● دلایل مختلفی كه شناسایی صحیح و دقیق عامل مایكوتوكسیكوزیس را دشوار می‌سازد عبارتند از:
▪ در اغلب موارد مقدار مایكوتوكسین بسیار ناچیز بوده و اندازه‌‌گیری آن مشكل است و بنا به دلایل مختلف از جمله حضور سموم ناشناخته امكان بررسی دقیق سم در جیره غذایی وجود ندارد.
▪ غذای آلوده غالباً تا زمان بروز مایكوتوكسیكوزیس مصرف شده یا در دسترس نمی‌باشد.
▪ تظاهرات بالینی میزبان و یا علائم بیماری در بسیاری از موارد نامشخص می‌باشد.
▪ متخصصین كمتر با علائم مایكوتوكسیكوزیس آشنایی كافی ندارند.
پاسخ وابسته به دز كه یكی از اصول مهم سم شناسی است، در تشخیص مایكوتوكسیكوزها كاربردی ندارد. دلایل این امر شیوع پراكنده و نامنظم موارد بیماری، احتمال حضور انواع مایكوتوكسین‌های مختلف و عدم توانایی در ارزیابی یا ردیابی صحیح و دقیق بیماری در مزرعه است كه خود به دلیل عدم دسترسی به اطلاعات كافی در رابطه با تداخل دو یا چند مایكوتوكسین می‌باشد.
با این حال علی‌رغم وجود مشكلات فوق‌الذكر، نكات مشتركی در كلیه موارد مایكوتوكسیكوزیس وجود دارد كه می‌تواند به عنوان مبنای تشخیص، مورد استفاده قرار گیرد، كه عبارتند از:
▪ بیماری بدون تردید با تغذیه در ارتباط است.
▪ در مواد غذایی مشكوك میكروارگانیسم‌های پاتوژن قابل توجه و با اهمیتی حضور ندارد.
▪ بیماری واگیردار و قابل انتقال نیست.
▪ بیماری از نوع عفونی نیست.
▪ با قطع مصرف غذای آلوده، روند بهبودی حیوانات مبتلا آغاز می‌شود.
▪ مقدار زیادی از حداقل یك نوع مایكوتوكسین شناخته شده از خوراك حیوان جدا می‌شود.
▪ ارتباط بین نوع مایكوتوكسین و علائم بیماری به وضوح مشاهد می‌شود.
▪ تغذیه سایر حیوانات با جیره غذایی آلوده با ایجاد علائم مسمومیت در آنها همراه است.
● مایكوتوكسین‌های مهم در طیور
سه جنس مهم و اقتصادی از قارچ‌های تولیدكننده مایكوتوكسین‌ها عبارتند از:
۱) آسپرژیلوس‌ها
۲) پنیسیلیوم‌ها
۳) فوزاریوم‌ها.
لازم به ذكر است كه گونه‌های زیادی از هر یك از جنس‌های مذكور وجود دارد. برای مثال گونه‌های آسپرژیلوس شامل بیش از ۱۵۰ گروه می‌باشد كه حدود ۴۵ گونه از آسپرژیلوس‌ها، ۷۵ گونه از پنی سیلیوم‌ها و ۲۵ گونه فوزاریوم‌ها تولید كننده مایكوتوكسین می‌باشند.
علاوه بر این مایكوتوكسین‌ها می‌توانند در غلظت‌های خیلی پایین‌تر سمی باشند. زمانی كه ۱۹ مایكوتوكسین به جنین طیور تزریق شد، بیشترین اثر سمی ناشی از T-۲ بود كه موجب مرگ تمام جنین‌ها در دز پایین‌تر از ۱% میلی‌گرم شد. مایكوتوكسین‌ها در مراحل مختلفی از تولید غلات ظهور پیدا می‌كنند. برای مثال مشخص شده است كه گونه های فوزاریوم، غلات را در طی رشد گیاه مورد تهاجم قرار داده و تولید مایكوتوكسین های مزرعه‌ای می‌كنند. از طرف دیگر گونه‌های آسپرژیلوس و پنی سیلیوم معمولا طی ذخیره غلات توسعه پیدا كرده و به همین جهت مایكوتوكسین‌های انباری نامیده می‌شوند.
با این حال دو حقیقت روشن است، یكی آن كه آلودگی به مایكوتوكسین به میزان رطوبت غلات بستگی دارد، از این رو رطوبت غلات باید كمتر از ۱۵ درصد باشد و دیگر اینكه تنش خشكی هم می‌تواند آلودگی غلات را به قارچ افزایش دهد.
در عمل نوع و سطح آلودگی به مایكوتوكسین كه در خوراك می‌توان یافت به شرایط ذخیره و آب و هوا ارتباط دارد. در آب و هوای گرم به عنوان مثال در كانادا و آمریكا و اروپا رشد گونه‌های فوزاریم و پنی سیلیوم به همراه تولید سم و می‌توكسین (دی اكسی نیوالنون؛ DON)، زرالنون، اكراتوكسین A و سم T-۲ كه در سلامتی انسان دخالت دارند، تحریك می‌شود.
از طرف دیگر، شرایط آب و هوایی گرم و مرطوب برای مثال آمریكای لاتین، كشورهای آسیایی و بعضی مناطق استرالیا برای رشد آسپرژیلوس و تولید آفلاتوكسین (سرطان‌زا می‌باشد) مناسب می‌باشد. فصل تابستان در این كشورها برای تولید زرالنون، و می‌توكسین، سم T-۲، اكراتوكسین A و غیره مساعد است. داد و ستد وسیع مواد خوراكی در دنیا موجب پخش مایكوتوكسین‌ها شده است.
● مهم‌ترین مایكوتوكسین‌ها در مواد خوراكی:
▪ آفلاتوكسین B۱
▪ اكراتوكسین A
▪ سم T-۲
▪ و می‌توكسین (دی اكسی نیوالنون؛)
▪ فومونیسین B۱
▪ زرالنوندر دنیا بیشترین تلفات از آفلاتوكسین‌ها و بعد از آن از اكراتوكسین A ناشی می‌شود. عموماً به نظر می‌رسد كه پراكسیداسیون لیپید و تحریك آپوپتوزیس مهم‌ترین مكانیسم‌های عمل مایكوتوكسین‌ها باشد.
● پیشگیری از مایكوتوكسییكوزیس
شمار زیادی از مایكوتوكسین‌ها می‌توانند خوراك طیور را آلوده كنند. تركیبات شیمیایی مختلف این سموم، محافظت بر علیه سمیت آنها با با مشكل زیادی مواجه می‌كنند. چندین مشكل وجود دارد كه روش‌های پیشگیری از مسمومیت با مایكوتوكسین‌ها را پیچیده كرده است. در بعضی موارد سطوح پایین مایكوتوكسین‌ها در اجزا خوراك همچنان غیرقابل تشخیص باقیمانده و اثرات آنها نادیده انگاشته می‌شود.برای مثال شناسایی كاهش میزان جوجه درآوری تا ۵/۰ درصد مشكل خواهد بود. ارزیابی اثرات زیان‌آور مایكوتوكسین‌ها بر سیستم ایمنی مشكل‌تر است.
با این وجود، فعالیت‌های تضعیف‌كننده سیستم ایمنی مایكوتوكسین‌ها در كشورهای اروپایی بعد از منع مصرف آنتی بیوتیك‌ها در خوراك مورد توجه جدی قرار گرفته است اغلب تركیبی از مایكوتوكسین‌های مختلف در خوراك موجود است، چون گونه‌های مختلف قارچی‌ می‌توانند چندین نوع سم تولید نمایند. تركیبی از چندین مایكوتوكسین‌ در دزهای پایین می‌تواند اثر زیان‌آور بیشتری از یك مایكوتوكسین‌ها عملاً توانایی آلوده‌كردن همه اجزا خوراك را دارند.
برای مثال: گونه‌های فوزاریوم در گندم، ذرت ، جو، یولاف و چاودار یافت شده است. از طرف دیگر آفلاتوكسین‌ها می توانند دانه‌های روغنی مواد خوراكی دیگر را آلوده كنند. هیچ دز بی‌خطری از مایكوتوكسین‌ها وجود ندار. میزانی از سم كه در زمان مصرف كوتاه مدت بر حیوان اثری ندارد، در مصرف بلند مدت سمی می‌باشد.
دزهایی كه ممكن است در شرایط آزمایشگاهی بی‌خطر‌ باشند، می‌توانند در شرایط پرورش تجاری طیور اثرات زیان‌آوری بر رشد و تولید مثل داشته باشند. تجارت بین‌المللی مواد خوراكی به خصوص ذرت و سویا و حمل آنها با كشتی از آمریكای لاتین به اروپا و كشورهای آسیایی یك عامل خطر آفرین دیگر می باشد. بیشتر مایكوتوكسین‌ها تركیبات پایداری هستند كه در طی انبارداری، اسیاب كردن یا فرآیندهای با حرارت بالا در كارخانجات خوراك دام، تجزیه نمی‌شوند.
● كنترل مایكوتوكسین‌ها و اثرات آنها
روش‌های متنوعی جهت كنترل یا مبارزه با مشكلات مایكوتوكسین‌ها وجود دارد. ساده‌ترین راهكار براساس جلوگیری از تشكیل مایكوتوكسین‌ها در خوراك از طریق برنامه‌های مدیریتی مخصوص‌ از جمله انبار كردن با میزان رطوبت پایین و جلوگیری از آسیب به غلات در طی فرایند آن برنامه‌ریزی شده است. با این حال تكنولوژی كشاورزی مدرن قادر به جلوگیری از آسیب‌های قبل از برداشت محصولات حساس بوسیله قارچ‌های مزرعه ای نمی‌باشد، لذا این راهكار فقط تا حدودی می‌تواند موثر واقع شود. در كشورهای دارای آب و هوای گرم و مرطوب این روش كاملا اقتصادی می‌باشد.
راهكارهای دیگر مبتنی بر غیر فعال كردن سموم با میكروب یا دما، جداسازی فیزیكی مواد خوراكی آلوده، اشعه دادن، آمونیاكی كردن و تجزیه با اُزن است كه جهت استفاده كاربردی توسعه نیافته‌اند؛ زیرا این روش‌ها نیازمند زمان زیاد و هزینه بالا است. در سال‌های اخیر تغییرات رخ داده در تغذیه، دفاع حیوان در مقابل مایكوتوكسین‌ها را افزایش داده یا حداقل اثرات زیان آور آنها را هنگام مصرف مایكوتوكسین‌ها كاهش داده است.
از آنجایی كه پراكسیداسیون لیپید نقش مهمی در سمیت مایكوتوكسین‌ها ایفا می‌كند، می‌توان از اثر محافظتی آنتی‌اكسیدان‌ها در این راستا بهره برد، در چندین آزمایش با گونه‌های مختلف حیوانی، اثر محافظتی آنتی اكسیدان‌ها علیه اثر سمی مایكوتوكسین‌ها مشاهده شده است.
● استفاده از مواد جاذب
علی‌رغم اثرات مثبت آنتی اكسیدان‌های طبیعی در حیواناتی كه با مایكوتوكسین‌ (جیره‌های آلوده) تغذیه شده‌اند، عملی‌ترین و مطمئن‌ترین روش، افزودن مواد جاذب به خوراك‌های آلوده می‌باشد. مایكوتوكسین‌ها می‌توانند به مواد جاذب متصل شوند و بدون ضرر از طریق دستگاه گوارش دفع گردند. بعضی تركیبات از نظر خواص جذبی مورد آزمایش قرار گرفته‌اند كه عمده‌ترین این مواد بنتونیت‌ها، زئولیت‌ها، آلومینوسیلیكات‌ها و گلوكومانان‌های حاصل از مخمرها است كه به صورت تجاری در دسترس می‌باشند. میزان اتصال سموم به تركیبات مختلف به طور قابل ملاحظه‌ای متغیر است. بعضی تنها با آفلاتوكسین باند می‌شوند ولی مایكوتوكسین‌ها دیگر شبیه T-۲را در دستگاه گوارش بدون تغییر باقی می‌گذارند. برای مثال انواع مواد رسی و زئولیت‌ها عموماً بر علیه آفلاتوكسین‌ها موثر هستند.
همچنین مشخص شده كه گلوكومانان حاصل از دیواره‌های سلولی مخمر علیه محدوده وسیعی از مایكوتوكسین‌ها موثر می‌باشد. جالب است بدانیم كه مواد جاذب مایكوتوكسین‌ می‌توانند سیستم‌های آنتی‌اكسیدان حیوانات را به طور اساسی بهبود بخشند. این اثر وابسته به فعالیت پیوند مایكوتوكسین‌ با مواد جاذب است. برای مثال، افزودن زئولیت در جیره بلدرچین تا سطح ۳درصد اثرات محافظتی بر روی آنتی‌اكسیدان‌ها در كبد بلدرچین دارد، هر چند این اثر معنی‌دار نیست.
محققین از طریق اندازه‌گیری ویتامین E (آلفا و گاما توكوفرول‌ها)، كاروتنوئیدها و ویتامین‌ C (اسید اسكوربیك) نشان دادند كه زئولیت‌ها به تنهایی در ممانعت از اثرات سمی T-۲ كه مورد استفاده بلدرچین‌ها قرار گرفته بود، تخلیه آنتی اكسیدان‌های طبیعی و ویتامینA از كبد را به طور معنی‌داری كاهش داد. این اثر محافظتی به قابلیت جذب بالای T-۲ توسط گلوكومانان استریفیته نسبت داده می شود.

مهندس علیرضا صفامهر
فصلنامه چکاوک

منبع : موسسه مرغداری ایران