توسعه درنگ بر یک مفهوم

مفهوم توسعه طی چند دهه اخیر تعاریف بسیار متغیر و وسیعی داشته‌است. در سال‌های اولیه پس از جنگ جهانی دوم، این مفهوم را صرفا به معنای توسعه اقتصادی بکار می‌بردند.
نظریه‌پردازانی مانند رستو Rostow توسعه را فرآیندی چند مرحله‌ای می‌دانستند که از مراحلی چون سنتی، انتقالی، خیز و بلوغ گذشته و سرانجام به عالی‌ترین مرحله رشد اقتصادی، یعنی <مصرف انبوه> می‌رسد.
این تعریف از توسعه مورد قبول سازمان ملل متحد نیز قرار گرفت و دهه ۱۹۶۰ را به عنوان اولین دهه رشد کشورهای جهان سوم در نظر گرفتند، اما به زودی روشن شد که شرایط اجتماعی در کشورهای جهان سوم بهبود نیافته و مشخص شد که یکسان انگاشتن توسعه با رشد <اقتصادی تنها> درست نبوده‌است. به همین دلیل مشخصاتی نظیر کاهش فقر و نابرابری اجتماعی نیز در مفهوم توسعه گنجانده شد و راهنمای برنامه دهه دوم توسعه از سال ۱۹۷۰ قرار گرفت.
اما این مفهوم نیز در عمل توفیق چندانی نیافت زیرا دراین رهیافت به ابعاد سیاسی توسعه توجه چندانی نشده بود.
۱‌) ناکامی‌های ناشی از تاکید صرف بر عوامل اقتصادی وسیاسی مجددا سبب گردید که نگاه‌ها متوجه مسائل انسانی و به ویژه مسائل فرهنگی شود، تا در چارچوب مطالعات میان رشته‌ای از داده‌های تجربی، رویکردها و تئوری‌های سایر رشته‌ها مخصوصا <آموزش وپرورش> استفاده شود.
۲ ) از طرفی متوجه شدند سیاست و فرهنگ نه تنها نقش مهمی در توسعه ایفا می‌کند، بلکه نقشی حیاتی در درک و ارتقاء توسعه دارد، چرا که از طرفی سیاست به دولت شکل می‌دهد و از سویی از ساختار آن تاثیر می‌پذیرد. ۳‌ سیاست همچنین تنها در حوزه قدرت منحصر نمی‌ماند و بر جامعه نیز تاثیر می‌گذارد.
ازآنجایی که فرایند توسعه مستلزم روش‌های جدید بهره‌برداری و توزیع منابع است و روش‌های گوناگون نیز موجب <برنده شدن یا بازنده شدن> گروه‌های مختلف اجتماعی می‌شود، توسعه به طرز غیر قابل اجتنابی امری سیاسی می‌شود. ‌ دولت نقش مهمی در فرایند توسعه دارد، چرا که ایجاد هماهنگی میان ابعاد سیاسی و اقتصادی توسعه، نیاز به یک <مرکز هماهنگ‌کننده اطلا‌عات> و یا <مرکز هماهنگ کننده توانایی‌ها> دارد که بتواند هدایت، هماهنگی و ترغیب بخش‌های مختلف را بر عهده گیرد (‌ ۱۹۹۵ - Wiss and Hobson, جامعه شناسان آمریکایی) و تنها سازمانی که قادر است این مهم را در سطح ملی به عهده بگیرد، دولت است ۴، اما دولت‌ها به دنبال هدایت و کنترل کامل اقتصاد - مانند شوروی - نیستند، بلکه وظیفه‌شان تنها نظارت بر هر نوع تحرکات اقتصادی است، مانند دولت‌های سوسیال دموکرات در اروپا، چرا که دولت وظیفه‌‌دارد در راستای توسعه سیاسی برای هر برنامه و عمل نظارتی می‌باید دارای یک توجیه حقوقی و تخصصی باشد که در نهایت زمینه‌ساز رشد و شکوفایی انسان‌ها شود.
انسانی هم که در این جوامع خود را در رابطه با حقوق و سیاست تعریف پیاپی کرده و به دنبال به رسمیت شناساندن حقوق خود به وسیله قراردادهای اجتماعی است، <شهروند> نام می‌گیرد. برای توسعه سیاسی می‌باید بین منافع ملی و سیاست هماهنگی وجود داشته باشد؛ در جامعه مدنی سرو کار ما با آزادی‌اندیشه، پلورالیسم و نهاد‌های مختلفی است که از طریق دولت‌ها میان آنان هماهنگی به وجود می‌آید. حاصل چنین ساختاری جامعه دموکراتیک و توسعه یافته است.
دراین مرحله حقوق بشر با رعایت قانون <هر نفر یک رای> به رسمیت شناخته می‌شود و عملا‌ توسعه انسانی پیش شرط توسعه سیاسی قرار می‌گیرد. <در توسعه انسانی، فرد به عنوان کنشگر اجتماعی به دنبال مطالبات حقوقی خود است و ما شاهد حضور فرد در جامعه هستیم۵.> به عبارت دیگر دموکراسی و حکومت مطلوب کاملا‌ به هم وابسته‌اند و به اتفاق هم شرایط لا‌زم برای توسعه را شکل می‌دهند.
البته باید خاطر نشان کرد مفهوم توسعه Development با پیشرفت Progress متفاوت است. نگرش مدرن به پیشرفت در اصل تفکری فلسفی است که ریشه در اروپای پس از رنسانس قرن ۱۷ و ۱۸ دارد، اما ایده جدید توسعه به مفهوم پیشرفت تاریخی از قرن ۱۸ به بعد، در ابعاد اجتماعی، اقتصادی و بعد‌ها سیاسی خود را نمایان ساخته‌است.
در جهان در حال توسعه یا عقب مانده، الگوهای مختلفی برای دموکراسی پیشنهاد و ارائه شده، که در آنها بیش از هر چیزی ثبات دموکراسی مد نظر است. در این کشورها دموکراسی یک پروسه است و در پیوند با رشد فرهنگی و اجتماعی می‌تواند مورد تحقق یابد. ‌

مارال دربندی
دانشجوی دکترای علوم سیاسی
پانوشت‌ها: ‌
۱ - چیلکوت؛ رونالد اچ؛ درآمدی بر مسائل اقتصادی کشور‌های جهان سوم: نظریه‌های توسعه و توسعه نیافتگی ‌
۲ - قوام؛ عبدالعلی؛ چالش‌های توسعه سیاسی؛ نشر قومس ‌
۳ - لفت ویک؛ آدرین؛ سیاست و توسعه در جهان سوم؛ ترجمه: علیرضا خسروی؛ موسسه مطالعات فرهنگی ‌
۴ - همان ‌
۵ - نکوروح؛ محمود؛ عوامل توسعه غرب و علل توسعه نیافتگی ایران؛ نشر چاپخش

منبع : روزنامه اعتماد ملی