خانواده‌ها را مجبور نمی‌کنیم،آگاه می‌کنیم

روز جهانی جمعیت، یكی از مناسبت‌های هفته گذشته بود كه یكی از مباحث مطرح در آن، بحث تنظیم خانواده بود. به همین منظور، گفتگویی با آقای دكتر محمد اسلامی رئیس اداره تنظیم خانواده وزرات بهداشت انجام داده‌ایم كه هم‌اینك پیش روی شماست.
ـ شروع برنامه تنظیم خانواده در ایران از چه زمانی بوده است؟
برنامه تنظیم خانواده در كشور ما در دو مقطع شروع شد. یكی قبل از انقلاب بود كه چون عمر آن طولانی نبود، نتایج چشمگیری هم نداشت. عمده كارها بعد از انقلاب شروع شد و نقطه عطف آن، سال ۱۳۶۸ بود كه شروع برنامه در كشور بوده و حدود ۱۸ سال از آن می‌گذرد. در سال ۱۳۶۵ بود پس از اعلام نتایج سرشماری و مقایسه آن با آمار سال ۱۳۵۵، روند افزایش جمعیت بسیار زیاد بود. به همین دلیل مسوولان به این نتیجه رسیدند كه منابع كشور در آینده نمی‌تواند پاسخگوی جمعیت باشد و در واقع نقطه آغاز برنامه تنظیم خانواده همین بوده است.
ـ هدف از اجرای برنامه‌های تنظیم خانواده چه بوده است؟
هدف از اجرای برنامه فقط بحث كنترل جمعیت نبوده و حتی در قانون تنظیم خانواده و جمعیت، مصوب سال ۱۳۷۲ در مجلس شورای اسلامی نیز به آن اشاره شده است كه اهمیت بحث تنظیم خانواده در خصوص سلامت جامعه و خانواده و افزایش آگاهی جامعه درباره سلامت جامعه است. افزایش آگاهی دانشجویان درباره سلامت نیز از اهداف اصلی بوده است، كاری كه در وزارت علوم، فرهنگ و ارشاد اسلامی، آموزش و پرورش و وزارت بهداشت و درمان باید انجام شود.
ـ نقطه آغاز برنامه تنظیم خانواده در كشور با افزایش جمعیت شروع شد اما طی دو سه سال، تامین سلامت خانواده، محور اصلی برنامه شد. ما هیچ وقت مردم را وادار نكردیم كه از یك روش پیشگیری از بارداری استفاده كنند بلكه به آنها آگاهی دادیم.
ـ شاخص‌های موجود از ابتدا تا حال چه بوده است؟
یكی از اصلی‌ترین شاخص‌ها پوشش استفاده از روش‌های پیشگیری از بارداری در خانم‌ها یا زوجین واجدشرایط است. ممكن است یك خانواده فقط از روش مردانه برای پیشگیری استفاده كند، بنابراین نمی‌توان گفت پوشش جلوگیری فقط در خانم‌ها است. ما می‌گوییم پوشش جلوگیری از بارداری در زوجین واجد شرایط، در كنار این یك شاخص بسیار مهم دیگر داریم كه نیاز برآورده نشده زوجین است. خانواده‌هایی هستند كه می‌گویند ما نمی‌خواهیم بچه‌دار شویم و از روش پیشگیری نیز استفاده نمی‌كنند. وقتی از آنها سوال می‌شود كه چرا از روش‌های پیشگیری استفاده نمی‌كنید، جواب می‌دهند كه این روش‌ها مطابق میل و سلیقه ما نیست و یا در دسترسی به روش‌های جلوگیری مشكل داریم. این نیز شاخص مهمی است كه ما فكر می‌كنیم باید كم شود.
ـ با توجه به شیوع بیماری‌های مقاربتی مانند ایدز، آیا مراكز دولتی، ابزار پیشگیری از بیماری‌ها را در اختیار خانواده‌ها قرار می‌دهند؟
هدف اصلی برنامه تنظیم خانواده، كمك به زوجین برای پیشگیری از بارداری بوده است. در شروع برنامه، هدف اصلی این بود اما در ادامه تغییر كرد. پس از سال ۶۸ با توجه به شرایط موجود، باید به فكر می‌افتادند كه دسترسی برای گروه‌های بیشتری فراهم شود. یكی از این مراكز كه برای دسترسی بیشتر افراد است، بخش خصوصی است. اگر كسی به بخش خصوصی مراجعه نماید و بخواهد از وسایل پیشگیری استفاده كند، كسی مانعش نمی‌شود و تمام امكانات را در اختیار او می‌گذارند و قیمت‌ها هم آن‌قدر پایین است كه همه بتوانند آنها را تهیه كنند. با این حال از سال ۸۱ بخشنامه‌ای صادر شد كه اگر كسی به مراكز دولتی مراجعه كرد و روش‌های موقت جلوگیری از بارداری مثل قرص و كاندوم و... را درخواست كرد، خیلی در وضعیت زندگی و تاهل او كنكاش نكنید و این برنامه اجرا شد. علت این بخشنامه نیز پیامدهایی بود كه در نهایت سلامت جامعه را تهدید می‌كرد. به طور مثال اگر كسی خدای ناكرده بارداری غیرمشروع داشته باشد، به فكر سقط جنین نیز خواهد افتاد و این پیامد كمی نیست و یا اگر كسی در پی ارتباط نامشروع مبتلا به ایدز شود، این خطر تمام جامعه را تهدید می‌كند.
ـ شیوه كنترل و نظارت شما بر اجرای برنامه چگونه است؟
ما باید این را به یاد داشته باشیم كه اگر بخشنامه‌ای امروز صادر می‌شود، ما نمی‌توانیم انتظار انجام كامل آن را از فردا داشته باشیم. به عنوان مثال اگر شما به دستورالعمل‌های پذیرش بیمار اورژانسی یا تصادفی در بیمارستان‌ها نگاه كنید، بخشنامه‌های گوناگون با امضای معاون رییس جمهور می‌آمد كه این بیماران را بلافاصله پذیرش كنید اما هنوز هم این مشكلات وجود دارد ولی ما نمی‌توانیم ادعا كنیم كه از زمان صدور این بخشنامه، ما هر ساله آمار رشد در مصرف كاندوم را داشتیم كه پذیرفته‌ترین روش برای جلوگیری از بارداری و بیماری‌هاست و تبلیغات زیادی نیز در تمام دنیا روی آن می‌شود، به طوری كه قبل از این برنامه، میزان مصرف كاندوم حدود ۷ تا ۸ درصد بوده و پس از اجرای این بخشنامه، استفاده از آن به بالای ۲۰درصد رسیده است. این نشان می‌دهد با وجود مشكلات زیاد در اجرای این بخشنامه در مناطق گوناگون كشور، این بخشنامه در خیلی از مناطق به درستی اجرا شده است و سرعت اجرای آن قابل قبول است. البته باید بگویم كه پیشگیری از بیماری‌های جنسی قابل انتقال از وظایف مركز مدیریت بیماری‌های وزارت بهداشت است. ولی تصورمان این است كه قطعا افرادی كه به مراكز تنظیم خانواده مراجعه می‌كنند، نمی‌گویند كه ما می‌خواهیم یك رابطه نامشروع داشته باشیم یا قصد پیشگیری از بیماری مقاربتی را داریم و با عنوان پیشگیری از بارداری مراجعه می‌كنند. به همین دلیل فكر می‌كنم بهترین جایی كه می‌شود این خدمت را به مردم ارایه داد، همین مراكز تنظیم خانواده است. هم‌اكنون نیز ما كمك‌هایی هرچند اندك را از مركز مدیریت بیماری‌ها دریافت می‌كنیم كه انتظار كمك‌های بیشتری را در این زمینه داریم.
ـ میزان اعتبار و سیر بودجه‌ای كه به مركز تنظیم خانواده تعلق می‌گیرد، چگونه است؟
اعتبار امسال مركز حدود ۱۴میلیارد تومان است و اعتبار سال قبل نیز به همین صورت بود. امسال در هزینه‌ها افزایش نداشتیم به همین دلیل این برنامه نیز مثل خیلی از برنامه‌های دیگر، اعتبارش ثابت مانده است. البته امیدواریم بتوانیم از كمك‌هایی كه از داخل وزارتخانه است، استفاده كنیم. در سال‌های گذشته، اعتبار ما حدود ۱۰ میلیارد تومان بود كه هیچ وقت آن را به طور كامل دریافت نمی‌كردیم و در دولت نهم، اولین باری بود كه تمام مبلغ اعتبار را به طور كامل دریافت كردیم.
ـ سیاست‌های وزارت بهداشت و مركز تنظیم خانواده در آینده به چه صورت است؟
سیاست‌های ما مبتنی بر سلامت است. مصوبه‌ای در سال ۱۹۹۴ در كنفرانس بین‌المللی جمعیت و توسعه در قاهره تصویب شد. این مصوبه را بیش از ۱۸۰ كشور دنیا امضا و تعهد كردند كه بندهای آن را اجرا كنند. هیات ایرانی به ریاست آیت ا... تسخیری به نمایندگی از ایران نیز این مصوبه را پذیرفت. زمانی كه به این مصوبه نگاه می‌كنیم، می‌بینیم كه به حقوق مردم اشاره دارد. به طور مثال مردم حق دارند اطلاع داشته باشند، مردم حق دارند دسترسی داشته باشند، هر وقت خواستند بچه‌دار شوند، هر چقدر كه می‌خواهند میان فرزندان خود فاصله بگذراند و تعداد فرزندان‌شان را خودشان انتخاب كنند. البته باید شرایط بارداری پرخطر و ناخواسته را نیز حتما رعایت كنند و بدانند كه بیش از چهار بار حاملگی برای سلامت‌شان خطرناك است. ما نیز محور برنامه‌هایمان را همان‌طور كه در دین ما هم آمده است و این اختیار به خود مردم واگذار شده است، بر این اساس تنظیم كرده‌ایم.
برنامه‌های ما نیز همان برنامه كنفرانس بین‌المللی جمعیت و توسعه است. ما به سلامت مردم نگاه می‌كنیم. هدف ما در برنامه، جلوگیری از حاملگی ناخواسته و پرخطر و تلاش برای نزدیك كردن آمار آن به صفر است. هدف ما این است كه هیچ كدام از والدین نگویند <من این بچه را نمی‌خواستم ولی خدا خودش داد.>
‌‌ـ آیا اجرای این برنامه در میان اقوام گوناگون و در نقاط مختلف با مشكلات مواجه نشد؟
وقتی یك برنامه چندعاملی می‌شود، باید به تمام عوامل آن پرداخت. خوشبختانه اطلاعات موجود در كشور، نشان می‌دهد كه اقوام مختلف نیز به این موارد توجه و تلاش می‌كنند كه تعداد فرزندان خود را كم كنند. برای مثال خانواده‌هایی كه بیش از ۱۰ فرزند داشتند، همان فرزندان به دنبال تعداد كمتر حدود ۴تا۵ فرزند هستند. این سیر كاهش موالید به خوبی دیده می‌شود، اگر چه تصمیم آنها كمی دیر است اما از حركت كل جامعه تبعیت می‌كنند. وقتی به فرض می‌بینیم كه در برخی مناطق عقایدی وجود دارد مبنی بر اینكه كاهش تعداد فرزند و یا پیشگیری از بارداری مخالف مذهب و یا دخالت در كار خداست، ما راهكارهای خاص را انتخاب می‌كنیم. در برخی استان‌ها كه ما این مشكل را داریم سعی می‌كنیم به سراغ رهبران مذهبی آنها برویم و از آنها كمك بگیریم. وقتی ما مباحث را برایشان تعریف می‌كنیم، آمار ارایه می‌دهیم و نمونه و استدلال می‌آوریم كه فلان خانم كه این تعداد زایمان داشته، دچار این عوارض و بیماری‌ها شده است و آمار فوت آنها بالاتر از حد طبیعی بوده است و یا آمار فوت نوزادان آنها بیش از حد طبیعی است و البته در این موارد از همكاران بومی و هم‌زبان خود آن مناطق كمك می‌گیریم و با تكیه برآمار و نمونه‌ها، مناطق مختلف را با هم مقایسه می‌كنیم، خوشبختانه آنها با دلیل و نمونه قانع می‌شوند و با ما همكاری می‌كنند.
ـ با توجه به اینكه برخی استان‌ها از نظر معیارها در حد مطلوب هستند، آیا اجرای كیفی و كمی برنامه در آنها تفاوتی هم دارد؟
ما یك برنامه جاری داریم و این برنامه می‌گوید كه همه افراد حق دسترسی به برنامه و اطلاع از آن را دارند. ما معتقدیم كه هیچ حاملگی ناخواسته‌ای نباید اتفاق بیفتد. این وضعیت در تمام نقاط كشور از شمال تا جنوب باید اجرا شود. در كنار آن می‌بینیم كه در برخی استان‌ها موانعی نیز وجود دارد كه باعث مشكلات بیشتر برنامه می‌شود. ما باید طرحی مداخله‌ای داشته باشیم. به طور مثال، دسترسی به امكانات در برخی از شهرها و شهرستان‌ها مشكل است، مردم تمایل به استفاده از وسایل تنظیم خانواده دارند اما دسترسی برایشان مشكل است. برای همین تقاضا می‌كنیم كه تیم‌های سیار را هر چه بیشتر در نقاط گوناگون مثل عشایر و... به راه بیندازند و اگر كسی می‌خواهد لوله‌های رحمی‌اش را ببندد، وسیله ایاب و ذهاب برایش فراهم شود و دوباره آقایان نیز تیم پزشكی به محل اعزام شود. همچنین با رهبران مذهبی آنها برای استفاده از روش‌های جلوگیری كه با فرهنگ و جامعه آنها تطابق دارد، مشورت شود. شاید در تهران و برخی شهرها برای ترویج تنظیم خانواده نیاز به برنامه مداخله‌ای نباشد اما برای افزایش آگاهی و نیز طرز صحیح مصرف كردن از ابزار پیشگیری، برنامه‌هایی نیاز است.
ـ شما آینده مطلوب برنامه تنطیم خانواده را چگونه می‌بینید؟
هدف ما این است كه هیچ كس حاملگی ناخواسته و پرخطر نداشته باشد. اگر بارداری دارند، به خواست زوجین باشد. حال دو یا سه بچه كه می‌خواهند. فاصله میان زایمان‌ها باید حداقل سه سال باشد تا سلامت مادر به مخاطره نیفتد و در سن زیر ۱۸ سال و بالای ۳۵ سال نیز بارداری صورت نگیرد.

منبع : روزنامه سلامت