سیستم اطلاع‌رسانی برای برنامه‌ریزی بلندمدت علمی و فنی (ایساتپ)

مؤسسه اطلاعات علمی و فنی چین» (ایستیك)۱ سازمانی است كه با تكیه بر توان سازمان‌دهی اطلاعاتی خود، خدمات اطلاعاتی به جامعه عرضه می‌كند. خدمات اطلاعاتی یكی از حوزه‌هایی است كه در حال حاضر پیشرفت سریعی دارد و این روند در قرن ۲۱ نیز ادامه خواهد داشت. كاركنان بخش‌های اطلاعات علمی و فنی باید مبنای كار خود را بر اطلاعات علمی و فنی بگذارند، با نیازهای جامعه هماهنگ باشند، و رفع نیازهای اطلاعاتی كاربران را وظیفهٔ خود بدانند و تنها در این صورت است كه می‌توانند سهمی در قرن جدید داشته باشند. وظیفهٔ اصلی مركز تحلیل اطلاعات ـ یكی از بخش‌های كاری اصلی «ایستك» ـ عبارت از تأمین اطلاعات عمیقا" سازمان‌دهی شده ـ اطلاعاتی كه از بررسی و تحلیل دقیق برگرفته شده ـ برای تصمیم‌گیران تمام سطوح اجتماعی، و نیز ارائهٔ پیشنهادهایی در امر تصمیم‌گیری است. این‌گونه‌ مشاورهٔ اطلاعاتی، خدمات اطلاعاتیِ با ارزش افزودهٔ بالایی محسوب می‌شود. امروزه با ورود فناوری اطلاعات به عرصهٔ زندگی روزمرهٔ اجتماعی، رایانه‌ای كردن سازمان‌دهی و تحلیل اطلاعات به ابزاری ضروری در امر بهبود كارآیی و اثربخشی بدل شده است. سیستم اطلاع‌رسانی رایانه‌ای كه در خدمت تصمیم‌گیری است در واقع پیچیده‌ترین، كارآمدترین، و مؤثرترین بخش در سازمان‌های اطلاع‌رسانی و نیز نشانهٔ جهت‌گیری تازه برای توسعه محسوب می‌شود. در دو سال گذشته، این مركز كه زیرنظر «ادارهٔ برنامه‌ریزی كمیسیون دولتی علوم و فناوری» قرار داشت، ایجاد «ایساتپ» را به‌عنوان پروژه‌ای مهم در چارچوب هشتمین برنامهٔ پنج سالهٔ كشور آغاز كرد. این پروژه تلاشی است كه به همت مركز تحلیل اطلاعات «ایستیك» برای راه‌اندازی «سیستم پشتیبان تصمیم‌گیری» در برنامه‌ریزی بلندمدت و راهبردهای علمی و فنی به مرحلهٔ اجرا گذاشته شده است. در ادامه، معرفی مختصری از ایدهٔ اولیه، شیوه‌ها و نتایج ایجاد این سیستم آمده است.
تفكر اولیه: جایگاه اطلاعات در تصمیم‌گیری
داشتن اطلاعات دقیق، روزآمد، و جامع از ضروریات تصمیم‌گیری علمی به‌حساب می‌آید. برای اجرای موفقیت‌آمیز خط‌مشی و برنامه، بنا نهادن این دو بر پایهٔ كنترل و بازخورد اطلاعات الزامی است. برنامه‌ریزی بلندمدت، عنصر اصلی تصمیم‌گیری در سطح راهبردهای كلان كشور است و پیچیدگی و جامعیت آن نیز مستلزم آن است كه تصمیم‌گیران در زمان مناسب به اطلاعات راهبردی حیاتی به شكل گزینشی و جامع آن برای توسعهٔ علمی و فنی، و نیز اطلاعات زمینه‌ای در حوزه‌های اقتصادی و اجتماعی دسترسی داشته باشند. به‌علاوه، توجه به تحلیل و سازمان‌دهی اطلاعات از دیگر ملزومات این فرایند به‌حساب می‌آید. نحوهٔ بهره‌گیری از فناوری پایگاه‌های اطلاعاتی و نرم‌افزارهای رایانه‌ای موجود برای بهبود گردآوری، سازمان‌دهی، و تحلیل این اطلاعات، بهره‌برداری هر چه بیشتر از منابع مختلفی كه در سازمان‌های اطلاع‌رسانی نگه‌داری می‌شوند، استفادهٔ كامل از پایانه‌ها و شبكه‌های پیوستهٔ بین‌المللی برای كسب اطلاعات با هدف رفع نیازهای مراجع تصمیم‌گیری در طراحی واجرای برنامه‌ها، همگی نمایانگر چالشی هستند كه تحلیل‌گران اطلاعات با آنها مواجه‌اند. هدف از این پروژ‌هٔ تحقیقاتی، جست‌وجوی روشی برای حل مسئله و ایجاد یك پیش‌نمونهٔ عملیاتی و عملی از سیستم اطلاع‌رسانی رایانه‌ای برای پشتیبانی تصمیم‌گیری‌های راهبردی است. در مجموع موضوع‌هایی كه باید در خصوص «ایساتپ» برای آنها تصمیم‌گیری نمود درباره این موضوعات هستند:
۱. «مركز تحلیل اطلاعات» با ۱۰ سال تجربه در راه‌اندازی سیستم تحلیل و آمار برای پیگیری و ارزیابی نوشته‌های علمی مبتنی بر پایگاه‌های اطلاعات،‌ تعدادی پژوهشگر دارد كه با فرایند تعیین خط‌مشی خارجی به خوبی آشنایی دارند، دانش عمیقی در خصوص منابع اطلاعاتِ موردنیاز برای برنامه‌ریزی تعیین خط‌مشی علمی و فنی دارند، و در حوزهٔ روش‌های تحلیل و سازمان‌دهی داده‌ها دارای تبحرند.
۲. تحت تأثیر ایجاد جامعهٔ اطلاعاتی و پیشرفت‌های فناورانه در حوزهٔ به‌‌كارگیری رایانه برای تعیین خط‌مشی، امید می‌رود كه ابزارهای فناوری اطلاعات و منابع اطلاعات به گونهٔ مؤثرتر و كامل‌تری برای تسهیل راه‌اندازی سیستمی رایانه‌ای با هدف كمك به تعیین خط‌مشی، مورد بهره‌برداری قرار گیرند. بدین ترتیب وظایف جاری تحلیل‌گران اطلاعات، هم‌خوانی بیشتری با مقتضیات تصمیم‌گیری علمی و فنی خواهد داشت.
۳. با راه‌اندازی یك سیستم اطلاع‌رسانی رایانه‌ای می‌توان پیوند میان تحلیل‌گران اطلاعات و تصمیم‌گیران را محكم‌تر نمود كه این امر تقویت تداركات تحلیل‌گران برای تأمین خواسته‌های تصمیم‌گیران را به دنبال دارد و هر دو هدفی مشخص را مدنظر خواهند داشت. بدین ترتیب كارآیی و اثربخشی كار و به تبع آن توان و كیفیت سازمان‌های خدمات اطلاع‌رسانی، و ارزش افزودهٔ آنها افزایش خواهد یافت.با توجه به موارد یاد شده، در سال ۱۹۹۳ پیشنهاد راه‌اندازی «ایساتپ» به «ادارهٔ برنامه‌ریزی كمیسیون دولتی علوم و فناوری» ارائه شد. پس از تنظیم و هماهنگی پروژ‌هٔ سیستم‌های اطلاع‌رسانی در هشتمین برنامهٔ پنج ساله توسط «ادارهٔ برنامه‌ریزی» و «ادارهٔ اطلاع‌رسانی علمی و فنی»، هدف و عملكرد «ایساتپ» مشخص‌تر شد. قرارداد «ایساتپ» رسما" در آوریل ۱۹۹۴ میان «ایستیك» و دو ادارهٔ مربوط به آن منعقد و در ماه ژوئن همان سال نیز رسما" آغاز شد. بر اساس این قرارداد، وظیفه و هدف اصلی این پروژه به این شرح اعلام شد:
۱. پژوهش در روش نظری فرمول‌بندی برنامه‌ریزی و راهبرد توسعهٔ بلندمدت علمی و فنی در چین؛
۲. راه‌اندازی سیستم خدمات تصمیم‌گیری متناسب با نیازهای برنامه‌ریزی علمی و فنی كشور.
پیشرفت پروژه
براساس مفاد قرارداد، اقدامات زیر به‌وسیلهٔ پروژه، هم در پژوهش نظری و هم در ساخت سیستم انجام شده‌اند:
روش نظری
براساس مطالعهٔ موردی در خصوص تمام طرح‌های قبلیِ توسعهٔ علمی و فنی و برنامه‌‌های مهم در چین، تحلیل فرایند طراحی راهبردها و خط‌مشی‌های علمی و فنی در داخل و خارج، خط‌مشی‌ها و رهنمودهای تعیین شده توسط دولت در خصوص رابطهٔ بین توسعه اقتصادی، علم و فناوری، اطلاعات موردنیاز برای برنامه‌ریزی توسعهٔ علمی و فنی،‌ كاركردها و ویژگی‌های عمدهٔ تحلیل اطلاعات، و ارتباط میان تحلیل اطلاعات و تصمیم‌گیری برای توسعهٔ علمی و فنی،‌ توسط گروه پروژه مورد مطالعه قرار گرفت.
خلاصه‌ای از نتایجِ به‌دست آمده در دسامبر ۱۹۹۴ در قالب مقاله‌ای با عنوان «تحلیل اطلاعات در خدمت تصمیم‌گیری» تدوین و به این ترتیب چارچوب اولیهٔ «ایساتپ» ایجاد شد. در مجموع ایده‌های اصلی از این قرار هستند:
تصمیم‌گیری در خصوص راهبرد توسعهٔ علمی و فنی كشور؛ فعالیت بسیار پیچیده و جامعی است كه تأثیر عمیقی را نیز موجب می‌شود. اطلاعات اصلی پشتیبانی كه به این منظور موردنیازند عبارت‌اند از:
الف. گرایش‌های اخیر در توسعهٔ علوم و فناوری؛
ب. سطح و توان ملی در توسعهٔ علوم و فناوری؛
پ. شرایط محیطی خارجی و ملی برای توسعهٔ علوم و فناوری (منابع مالی و انسانی، تجهیزات، و زیرساخت [لازم برای] توسعهٔ داخلی).
&#۶۱۶۰۱; كاركردهای تحلیل اطلاعات برای تصمیم‌گیری عبارت‌اند از: گردآوری اطلاعات از پایگاه‌های اطلاعاتی و مواد [اطلاعاتی] به كمك بررسی‌های اجتماعی و پژوهش‌های علوم انسانی (تصویر ۱). هم‌چنین تأمین گزارش‌های پژوهشی مبتنی بر تحلیل و ارزیابی جامع اطلاعات برای سازمان‌های تصمیم‌گیرنده می‌تواند به طور هم‌زمان به بهره‌گیری از سیستم اطلاع‌رسانی رایانه‌ای برای موارد آتی، و شبیه‌سازی و تحلیل آماری داده‌هایی كه به‌طور مستقیم از طریق مدل‌های ریاضی پایگاه‌های اطلاعاتی به دست می‌آیند، توسعه را برای تصمیم‌گیری پیش‌بینی كند. تحلیلی را كه به آن اشاره شد، می‌توان در چهار نوع خلاصه كرد: پیگیری، مقایسه، پیش‌بینی، و ارزیابی.
كاركرد‌های اصلی و ساختار سیستم اطلاع‌رسانی رایانه‌ای برای تصمیم‌گیری این موارد را دربرمی‌گیرند:
الف. تأمین اطلاعات پس‌زمینه‌ای ـ بر مبنای پایگاه اطلاعات متنی ـ در خصوص تغییر محیطی و توسعهٔ علمی و فنی مورد اقدام برای تصمیم‌گیران؛
ب. تأمین اطلاعات موجود برای جست‌وجو و مقایسه براساس حوزه‌های اصلی، فرعی، و موضوع‌های مختلف علوم و فناوری در كشورهای مختلف ـ بر مبنای پایگاه‌ اطلاعات از نوع رخداده‌ها۲ ـ برای تصمیم‌گیران؛پ. تأمین اطلاعات پیش‌بینانه دربارهٔ منابع مالی و انسانی و نیز شرایط محیطی رشد اقتصاد ملی بر مبنای مدل‌های ریاضی و آماری برای تصمیم‌گیران؛
ت. تأمین اطلاعات تخصصی موردنیاز برای اجرای بررسی‌های اجتماعی یا گردهمایی‌های مشاوره‌ای تخصصی بر مبنای پایگاه‌های اطلاعات تخصصی.
ساخت سیستم
براساس شرایط قرارداد و بر پایهٔ مطالعهٔ نظری كه به آن اشاره شد، این مدل ساختاری ارائه گردید:
همان‌گونه كه در تصویر (۲) نشان داده شده، این سیستم شامل یك سیستم فرعی پشتیبان برنامه‌ریزی، و یك ساختار كمكی است و پایگاه اطلاعات متخصصان و پایگاه اطلاعات متنی را نیز پوشش می‌دهد.
سیستم فرعی پشتیبان برنامه‌ریزی، مشتمل بر یك پایگاه اطلاعات طرح‌ها، یك پایگاه اطلاعات آمار و پیش‌بینی، و یك مدل پیش‌بینی است. از پایگاه اطلاعات طرح‌ها، برای درون‌دهی و مدیریت تمام برنامه‌ها و طرح‌های بلندمدت و میان‌مدت توسعهٔ علمی و فنی چین و برخی كشورهای مهم دنیا استفاده می‌شود و دربرگیرندهٔ هدف‌های كلی، اصول یا روندهای راهنما، استاندارد گزینش اولویت‌دار یا كلیدی، پروژه‌های فناورانهٔ كلیدی، و به‌كار بستن یافته‌های هر طرح است.ایجاد و روزآمدسازی این پایگاه اطلاعات، به هماهنگی سطح عملی [و واقعی] تحقیق و توسعه در حوزه‌های اصلی علوم و فناوری در كشور چین و نیز شكاف میان سطح جهانی و كشوری [تحقیق و توسعه] كمك می‌كند. این سیستم فرعی كه با تركیب پایگاه‌های اطلاعات یاد شده تشكیل شده است، عمدتا" برای انجام مدیریت راهبردی، آگاهی دائمی از وضعیت عمومی توسعهٔ علمی و فنی در داخل، مطالعهٔ تاریخچهٔ برنامه‌ریزی علوم و فناوری در كشور، و بررسی و ارزیابی نتایج حاصل از اجرای برنامه‌ها مورد استفاده قرار می‌گیرد. علاوه بر این، می‌توان برای آگاهی از روند توسعهٔ علوم و فناوری در داخل و خارج كشور و مقایسهٔ آنها و مقایسهٔ روش‌های طراحی، اجرا و توسعهٔ راهبردهای علمی و فنی در كشورهای مختلف استفاده كرد.ایجاد این سیستم فرعی به هماهنگی انواع برنامه‌ها و طرح‌های كشور نیز كمك خواهد كرد. «پایگاه اطلاعات آمار و پیش‌بینی» متشكل از یك پایگاه اطلاعات آماری و یك مدل پیش‌بینی ریاضی است. پایگاه اطلاعات آمار عمدتا" برای گردآوری، سازمان‌دهی، و ذخیرهٔ اطلاعات رقومی مربوط به پس‌زمینه‌های اقتصادی و فناورانهٔ توسعهٔ علوم و فناوری در داخل و خارج از قبیل شرایط اقتصادی برای اجرای طرح‌ها مورد استفاده قرار ‌می‌گیرد و بدین ترتیب مبنایی برای مطالعهٔ توان جامعه‌ای اقتصادی در پشتیبانی و جذب طرح‌های توسعهٔ علوم و فناوری فراهم می‌آورد. مدل پیش‌بینی كه به پایگاه اطلاعات آماری متصل است، برای تحلیل رگرسیون و منحنی نمودارهای آماری، پیش‌بینی سمت و سوهای مهم رشد اقتصادی و قدرت علمی و فنی ـ كه توسعهٔ علوم و فناوری را در آینده تحت تأثیر قرار می‌دهد ـ مورد استفاده قرار می‌گیرد و در خصوص تغییرات آینده به رهبران هشدار می‌دهد تا فرصت را غنیمت شمارند و با مشكلات دست و پنجه نرم كنند.«پایگاه اطلاعات متنی» در ساختار كمكی برای گزینش، ذخیره، و جست‌وجوی راهبردها، تجربه‌ها، و آموزه‌های علوم و فناوری در امر طراحی و اجرای طرح‌های علمی و فنی مورد استفاده قرار می‌گیرد و بدین ترتیب مرجعی را برای تدوین طرح‌‌ها و راهبردهای علمی و فنی فراهم می‌آورد. «پایگاه اطلاعات متخصصان» یك پایگاه اطلاعاتی ویژه برای متخصصانی است كه اجرا، پیگیری، و ارزیابی طرح‌های علمی و فنی متكی به آنهاست. این پایگاه در تمام مراحل ـ از تنظیم طرح تا ارزیابی نهایی آن ـ مورد استفاده قرار می‌گیرد؛ چرا كه مشاوره، پیشنهاد، ارزیابی، اعلام نظرها، و مشاركت از سوی متخصصان، ضامن مدیریت همگانی و اجرای مؤثر طر‌ح‌ها محسوب می‌شوند.
یافته‌های پژوهش
الف. توصیف كلی كاركردهای سیستم
۱. پایگاه اطلاعات طرح‌ها: این پایگاه به‌گونه‌ای طراحی شده كه كاركردهایی مانند درون‌دهی، بررسی، و چاپ هدف‌های راهبردی، رهنمودها، سازوكارهای عملیاتی، یافته‌های اجرایی طرح‌های علمی و فنی و نیز حوزه‌های اصلی، فرعی، و موضوع‌های مربوط به آنها را در سه سطح در خود داشته باشد. حوزه‌های اصلی و فرعی و موضوع‌ها را به مثابهٔ سطوح بالاتر یا پایین‌تر هر طرح در تمام كشورها می‌توان به طور مقلوب جست‌وجو كرد تا بتوان میان حوزه‌های اصلی و فرعی مهم در توسعهٔ علوم و فناوری دست به مقایسه زد.
۲. پایگاه اطلاعات آمار و پیش‌بینی: داده‌های پس‌زمینه‌ای اقتصادی در خصوص توسعهٔ علمی و فنی در كلیهٔ كشورها كه به عنوان درون‌داد به رایانه داده می‌شوند عبارت‌اند از: تولید ناخالص ملی، سرانهٔ تولید ناخالص ملی، هزینهٔ مالی و انسانی در تحقیق و توسعه ـ براساس دولت، وزارت‌خانه، دانشگاه، و مؤسسه، محصول تحقیق و توسعه ـ به تفكیك مقالات علمی پژوهشی، پروانه‌های ثبت اختراعات، گواهی‌نامه‌های صادر شده، دادوستد محصولات فناورانه. مدل پیش‌بینی كه به این پایگاه اطلاعاتی متصل است سه نوع منحنی ـ تصاعدی۳، پاورلاو۴، و منحنی پرل۵ ـ برای تولید ناخالص ملی و بودجهٔ تحقیق و توسعهٔ كلیهٔ كشورها را رسم می‌كند و ارزش پیش‌بینی شدهٔ سال‌های آتی تا سال ۲۰۰۰ را نیز با استفاده از گروه‌های متغیر روی نمودار می‌توان ترسیم نمود.
۳. پایگاه اطلاعات متخصصان: تخصص‌ها، حوزهٔ اصلی فعالیت متخصصان، و سازمان‌های متبوع آنها از طریق مدخل‌های نام، نشانی، و واحد كاری قابل جست‌وجو هستند. این پایگاه اطلاعاتی را می‌توان برای گردهمایی‌های متخصصان، پیش‌آگاهی‌های فناورانه، و گزینش اولویت‌ها مورد استفاده قرار داد.
۴. پایگاه اطلاعات متنی: مقالات مربوط به توسعهٔ علوم و فناوری در تمام كشورهای جهان را از طریق «ایستیك وی سیس»۶ و با استفاده از هر یك از گروه كلمات زیر می‌توان بازیابی كرد: طرح‌ها، خط‌مشی‌های علوم و فناوری، توسعهٔ اقتصادی، محیط اجتماعی، و حوزه‌ها.
هم‌چنین نرم‌افزاری ویژه، برای كندوكاو در مباحث عمدهٔ تصمیم‌گیری در برنامه‌های علمی و فنی ایجاد شده است و اطلاعات موردنیاز فقط با فشردن كلیدها قابل دسترسی هستند.
ب. مسائل فناورانهٔ عمده‌ای كه با ایجاد این سیستم حل شده‌اند:
۱. برای مقایسهٔ همهٔ طرح‌ها از نظر حوزه‌های اصلی، فرعی، و موضوع‌های ذخیره شده در پایگاه اطلاعات طرح‌ها، مجموعه‌ای از اصطلاحات استاندارد و یكدست ضروری است؛ در عین حال ویژگی‌های بنیادین حوزه‌های اصلی، فرعی و موارد موجود در هر طرح را باید در همان پایگاه اطلاعاتی نگه‌داری نمود. بدین منظور، دو مجموعه واژگان ـ استاندارد و غیراستاندارد ـ طراحی نمودیم تا در ساختار پایگاه اطلاعات و برگه‌ها از آنها استفاده شود و بدین ترتیب بر مشكل موجود در ساختار سیستم و حذف و اضافه كردن فیلدها فائق آمدیم.
۲. در ساختن پایگاه اطلاعات آمار و پیش‌بینی، مشكلی كه در پیوند دادن درون‌دهی داده‌ها با پیش‌بینی مدل وجود داشت، با ثبت نتایج حل شد و سه نوع مدل پیش‌بینی ـ تصاعدی، پاورلاوو، و منحنی پرل‌ ـ با موفقیت ایجاد شدند.
۳. با طراحی ماكرو و فرم، مشكل یكپارچگی كلی پایگاه اطلاعات طرح‌ها، پایگاه اطلاعات آمار و پیش‌بینی، و پایگاه اطلاعات متخصصان حل شد.
۴. در پایگاه اطلاعات آمار و پیش‌بینی، مشكل منحنی نمایی انواع مختلف توسعه با ارائهٔ انواع مختلف منحنی‌ها حل شد و بدین ترتیب ضریب اطمینان به پیش‌بینی نهایی تا ۹۸/۰= r رسید.
نتایج اقتصادی و اجتماعی حاصل از سیستم «ایساتپ»
این سیستم پس از تكمیل، در مناطق نمونه كه توسط «ادارهٔ برنامه‌ریزی»، «كمیسیون دولتی علوم و فناوری» و «ایستیك» راه‌اندازی شده بودند، با موفقیت به آزمایش گذاشته شد. این سیستم به دلیل تأمین میانجی مناسب برای كاربران، كاربرد عملی، كاركرد جهانی و سهولت استفاده، مورد استقبال كاربران قرار گرفت. سال گذشته، این سیستم در «نمایشگاه بین‌المللی سیستم‌های اطلاع‌رسانی رایانه‌ای، اكسپو ۹۵» كه به همت «كمیسیون دولتی علوم وفناوری» برگزار گردید، به نمایش گذاشته شد و توجه بازدیدكنندگان زیادی را به خود جلب نمود، به ‌طوری‌كه تعداد زیادی از آنها تمایل خود را به همكاری یا سفارش این پروژه به مؤسسهٔ مجری اعلام نمودند.
پی‌نوشت‌ها
۱. Institute of Scientific and Technical Information of China (ISTIC)
۲. The fact-type database
۳. Exponential
۴. Power-law
۵. Pearl curve
۶.ISTCVSIS

نوشته: لی سی‌ی و لیو مین
ترجمه: مریم نظری
عضو هیئت علمی مركز اطلاعات و مدارك علمی ایران

منبع : مركز اطلاعات و مدارك علمی ایران