قلعه‌ها و دژها (۱۰)

قلعهٔ‌ باستانى باسيف، هنديجان، ماهشهر

روبروى روستاى مالکى و امام‌زاده عبداللّه در شرق جادهٔ‌ هنديجان - ديلم آثار قلعه‌اى به چشم مى‌خورد که به قلعهٔ باسيف مشهور است. اين قلعه داراى حصار، برج و بارو است. سنگ گلال (سنگ دريا)، قير و ساروج مصالح ساختمانى اين بنا مى‌باشد. باسيف از خاندان ديلمان و فرزند اباکالنجار بود و نام اين قلعه برگرفته از نام اوست. «با» به معنى بزرگ «سيف» نام عام است. هنوز هم در هنديجان يا روستاهاى جنوبى آن اصطلاح (با)‌ به ابتداى اسامى مى‌آيد.

قلعهٔ‌ بخدك (بختك)، روستاى ميلان، مياندوآب

قلعهٔ بخدک يا بختک که بقاياى خرابه‌هاى آن هنوز هم در روستاى ميلان (يکى از روستاهاى مياندوآب) قرار دارد، گويا توسط يکى از سرداران خسرو انوشيروان به نام بخدک ساخته شده است. ظاهراً علت احداث قلعه آزمودن قدرت نظامى و نشان دادن آن به شاهنشاه ساسانى بوده که توسط بخدک پيشنهاد شده بود.

بناى قلعه بسيار محکم ساخته شده است. طبق آثار موجود، آب مورد نياز قلعه را از چهار فرسنگى طورى به قلعه هدايت مى‌کرده‌اند که غير از خود بخدک و تنى چند از مقربين او کسى از سرچشمهٔ اين آب اطلاعى نداشته است.

قلعهٔ‌ بلده، نور

قلعهٔ بلدهٔ مازندران که در تاريخ بيش از ديگر قلعه‌ها صاحب شهرت است. تا اوايل دورهٔ‌ صفوى داير و مسکون و مرکز يکى از مهم‌ترين قدرت‌هاى محلى آن روز ايران بود. اين قلعهٔ بزرگ که رياست آن با ملک کيومرث بادوسپانى و اولاد او (شاهان بنى‌کاووس) بود، ‌ در بالاى کوهى مشرف بر بخش بلدهٔ نور واقع شده و عظمت آن از فضاهاى باقى‌مانده به خوبى مشهود است. قلعهٔ‌ بلده تا عصر سلاطين صفوى داير و آباد بود، ولى پس از انقراض سلسلهٔ بادوسپانى به دست صفويان و تسلط اين خاندان بر منطقه رستمداد (نور و کجور فعلي) مانند ساير قلاع طبرستان خراب و ويران شد.

بقاياى اين قلعه هنوز پابرجاست و عظمت آن را نشان مى‌دهد. اين قلعه در فراز کوهى و در چنان موقعيتى قرار دارد که اگر مرمت شود، به جاذبه‌اى بى‌نظير تبديل خواهد شد.

قلعهٔ‌ بيستون، سنقروكليايى

اين قلعهٔ‌ قديمى در زمرهٔ مجموعه آثار تاريخى بيستون مى‌باشد که در ابتداى راه بيستون به سنقر کليايى و مسلط بر بستر دينور آب، واقع شده است. مصالح به کار رفته در بناى قلعه عمدتاً از سنگ و گچ است، اما پاره‌هاى آجر و سفال شکسته فراوان نيز در پيرامون آن ديده شده است. از آجرهاى اين قلعه در بناى پل خسروى (پل شاه‌عباسي) بيستون استفاده کرده‌اند.

ساير قلاع استان کرمانشاه عبارتند از:

قلعهٔ يزدگرى واقع در ۱۲ کيلومترى شمال غربى ريجاب - بان زرده بخش کرند مربوط به دوران ساساني. قلعهٔ زرده واقع در شمال غربى ريجاب، مربوط به دورهٔ ساساني. قلعهٔ‌ شاهين واقع در ۱۸ کيلومترى جادهٔ کرمانشاه - قصر شيرين، مربوط به دوران ساساني. قلعه گه (قلعهٔ کوچک) در مسير جادهٔ کرمانشاه - کرند، مربوط به دوران ساساني. قلعهٔ‌ مريم در مسير پل ذهاب، مربوط به دوران ساساني. قلعهٔ منيژه در راه سر پل ذهاب به ديره، مربوط به دورهٔ ساساني. قلعهٔ‌ خاموش در مسير کرمانشاه - ريجاب کرند مربوط به دورهٔ ساساني. قلعهٔ هرسين، مربوط به دوران ساساني. قلعهٔ ژيان در اسلام‌آباد غرب، مربوط به دوران ساسانى و قلعهٔ گبرى در سر پل ذهاب، مربوط به دوران ساسانى.

قلعهٔ‌ تيمور، زاهدان

قلعه تيمور در جنوب غربى زاهدان کهنه و در بخش پشت آب زابل واقع شده و به دوره‌هاى مغول و صفويه مربوط است.

قلعهٔ‌ خمير، بندرخمير،بندرعباس

اين قلعه در نزديکى بندر خمير قرار دارد. از اين قلعه امروزه به جز بقاياى دو سر درِ شمالى و جنوبى و برج شرقى نيمه‌ويران آن، اثرى بر جاى نمانده است. سردرِ شمالى قلعه که اکنون در کنار کوچهٔ‌ تنگى متصل به شهر خمير جاى دارد، به صورت شکوهمندى از سنگ و گچ و به سبک قلعه‌‌هاى اروپايى ساخته شده است. در چهار گوشهٔ‌ قلعه چهار برج مدور بنا شده و بين هر دو برج يک برج کوتاه نيز ساخته شده است. در جنوب غربى قلعه، عمارت دو طبقه‌اى وجود دارد. در وسط قلعه آب‌انبارى ساخته شده که باقى‌مانده است. از عمر اين قلعه حدود يک قرن مى‌گذرد.

قلعهٔ‌ راوز، ماكو

قلعهٔ راوز در جنوب غربى ماکو واقع شده و به شکل محلى مسکونى است که ۳۰۰۰ سال قبل از ميلاد مسيح ايجاد شده است. اين قلعه به شکل مثلث از سنگ‌هاى بازالت ساخته شده و تا کنار رودخانهٔ همجوار پيش رفته است. خانه‌هاى اين قلعه براى زندگى مردم زمان خود و طبق عادات و نياز بر روى يک محور دايره‌اى شکل ساخته شده بود. خانه‌هاى منفردى نيز در امتداد قلعه بنا شده که قطعه سنگ‌هاى بزرگ سقف آنها را تشکيل مى‌داده‌اند.

قلعهٔ‌ رستم، شوشتر

اين قلعه در شمال روستاى گتوند و بر روى تپه‌اى در مدخل دره و در کنار بستر رودخانهٔ خشکى قرار گرفته است. در اين مکان، ‌ چند ديوارهٔ قلوه‌‌سنگى با گچ و مقاديرى مصالح ساختمانى کهنه به جا مانده است. اين تپهٔ نسبتاً بلند در وسط زمينى بلند، واقع شده است و بر جلگهٔ گتوند مسلط است. موقعيت قلعه براى نگهبانى و امور قلعه‌دارى و نظامى مناسب است و احتمالاً در گذشته قلعه نظامى منتهى‌اليه جلگهٔ‌ خوزستان بوده است. اين قلعه در ميان مردم به محل زندان شهرت دارد.

قلعهٔ‌ رستم بافران، قريه بافران، نائين

اين قلعه در شرق نائين و در قريه بافران واقع شده است و چاهى دارد که نام آن با افسانه‌ها درآميخته است. اين قلعه در حال تخريب و ويرانى است.

قلعهٔ‌ زيويه، سقز

اين قلعه که در ۴۲ کيلومترى شمال شرقى سقز قرار گرفته، در سال ۱۹۴۷ ميلادى به طور اتفاقى کشف شده است. آثارى که از اين قلعه به دست آمده نشانه‌هائى از يک تمدن پيشرفته در اين ناحيه است. از جملهٔ معروف‌ترين اين آثار، سينه‌بند بزرگ طلايى است که روى آن تصوير حيوانات و موجودات افسانه‌هاى نقش گرديده است. اين آثار به ۹۰۰ سال پيش از ميلاد تعلق دارد. ويژگى‌هاى معمارى قلعه تحت عنوان تپه زيويه در همين کتاب به تفصيل مورد بحث قرار گرفته است.

قلعهٔ‌ سارى اصلان، كنگاور

قلعه سارى اصلان بناى عظيمى است که در شمال شهر کنگاور قرار دارد. مصالح اصلى اين قلعه از آجر، گل و گچ است. بناى اوّليهٔ قلعه داراى يک حياط وسيع بيرونى و يک ساختمان در ضلع غربى، يک ساختمان اندرونى در ضلع شمالى، ‌ يک دستگاه حمام در ضلع جنوبى، اصطبل و حياط اندرونى بوده است. بناى ضلع شمالى يک طبقه است. در اصلى و بزرگ قلعه در زاويهٔ جنوب قلعه قرار دارد.

در حياط بيرونى قلعه، حوضى مستطيل شکل وجود دارد که با سنگ تراش ديوار وار از سطح حياط بالا آورده شده است. در محوطهٔ حياط بيرونى قلعه درختان قطور زيادى از نوع توت، چنار و اقاقيا سر به فلک کشيده‌اند.

قلعهٔ‌ ساسان (آرامگاه بزرگ)، روستاى تارم، قزوين (آل بويه)

اين قلعه در دهستان طارم قرار دارد و بر فراز تپهٔ بلندى ساخته شده که قسمت بالاى آن فاقد پوشش گياهى است و به صورت سکويى از سنگ سياه خودنمايى مى‌کند. اين بنا از سه جهت داراى شيب تند است که تا حدى دسترسى به بناى روى تپه را دشوار مى‌سازد. در حال حاضر، آب درياچهٔ سدى که در نزديکى آن قرار دارد، تا پاى اين تپه ادامه يافته و چشم‌انداز زيبايى را پديد آورده است.

بناى قلعهٔ ساسان عبارت است از برجى با طرح هشت‌ضلعى که در قسمت پايين آن دور‌تادور ديوارى به ارتفاع ۲ متر قرار دارد. طول هر ضلع برج از خارج ۶/۵۰ متر است.

اين بنا که به دليل دور از دسترس بودن، به طور کامل سالم مانده است، داراى يک پنجره و يک در با سردرى بلند و باشکوه است. پنجرهٔ برج در جانب شرق و درِ آن در سمت جنوب قرار دارد. قوس در و پنجرهٔ ‌هر دو شبيه قوس‌هاى جناغى است. اطراف قوس‌هاى مزبور ۳ دوره يا ۳ قاب قرار دارد که در عين سادگى، به علت ارتفاع چشم‌گير قوس‌ها و عمقى که به کمک سه دورهٔ‌ مزبور براى آن‌ها به وجود آمده، به صورت باشکوهى جلوه‌گر شده‌اند. در گذشته، روبه‌روى درِ بنا پلکان پهنى نيز وجود داشته که در حال حاضر ويران شده است. هر ضلع خارجى بنا، به صورت طاق‌نمايى در ميان دو ستون مدور قرار دارد که در جهت طولى به ۲ بخش تقسيم شده است.

طرح داخل برج عبارت است از يک هشت‌ضلعى که در وسط هر ضلع آن طاق‌نمايى برپا شده است. در کنج ميان دو ضلع و در داخل يکى از ستون‌ها، راه‌پلهٔ‌ مارپيچى به عرض ۸۰ سانتى‌متر جاسازى شده است که از آن مى‌توان به بام بنا رسيد.

پوشش زيرين بنا، به کمک هشت ترنبه و هشت شکنجى رسمى ۱۰ مترى برپا شده است. کاربندى مزبور در کنج‌ها به صورت ترنبه‌هاى کم‌عمق و در حدفاصل آن‌ها، با نقش گشنيزمانند به وجود آمده است. به احتمال زياد، سقف بناى مزبور داراى دو پوشش بوده که پوشش خارجى آن به صورت هرمى شکل و شبيه برج «شبلي» بوده است. از اين‌رو مى‌توان اين بنا را از نخستين و کهن‌ترين بناها با گنبد دوپوسته به شمار آورد.

اين بنا در دوره‌هاى بعد از دورهٔ ساسانى و دورهٔ آل‌بويه ساخته شده است و از اين رو حائز اهميت مى‌باشد.

قلعهٔ‌ سرباز، ايرانشهر

از قلعه‌هاى معروف بلوچستان است که در دوره اسلامى و به وسيله حاکمان محلى ساخته شده است.

ساير قلعه‌هاى استان سيستان و بلوچستان عبارتند از:

قلعهٔ زابلى مربوط به دورهٔ قاجار در ۱۲۵ کيلومترى سراوان. قلعه‌هاى قديمى پيشين، دامن، اسپى‌دژ و سعيدآباد در ايرانشهر. قلعهٔ قديمى تيس در چابهار مربوط به دوره قاجاريه. قلعهٔ قديمى گه در ۱۵۳ کيلومترى چابهار - نيک‌‌شهر، قلعهٔ قديمى قصر قند در ۳۴ کيلومترى چابهار. قلعهٔ پيپ در ۱۴۲ کيلومترى ايرانشهر. قلعهٔ بخش ميان کنگى در شمال زابل و قلعه دوست محمدخان در شمال شرق زابل. قلعهٔ سه کوهه در بخش شيب آب زابل. قلعهٔ فيروزآباد راسک در ۱۹۰ کيلومترى جنوب ايرانشهر. قلعهٔ چانف در روستاى چانف از توابع بمپور. قلعهٔ قديمى قصرقند در ۳۴ کيلومترى چابهار (سعيدآباد). قلعهٔ نمرود در جنوب بخش شيب آب زابل. قلعهٔ هريدوک در ۱۳۰ کيلومترى ايرانشهر، روستاى هريدوک. قلعهٔ بزمان در جاده ايرانشهر - بزمان. قلعهٔ سيب در ۴۷ کيلومترى سراوان - سيب و سوران.

قلعهٔ‌ سنگرود روستاى زرگرد، قزوين (ساسانيان)

در شمال روستاى زرگرد که در ناحيهٔ کوهستانى شمال قزوين قرار دارد و از دهات کوهپايه به شمار مى‌رود، ‌ بر فراز قلهٔ کوهى آثارى از بناهاى ويرانهٔ سنگى به چشم مى‌خورد که احتمالاً يک قرارگاه و يا يک قلعهٔ‌ نظامى بوده است. در پاى کوه، رودخانه‌اى به نام سنگرود در بستر درهٔ پلنگ‌دره جارى است. بر روى تپهٔ مرتفع کنار اين دره، آثارى شبيه به چهار تاقى‌هاى دورهٔ ساسانى ديده مى‌شود.

قلعهٔ‌ شيركوه، قزوين (ساسانيان، سلجوقيان)

بر فراز کوه بيدلان که بر الموت‌رود و طالقان‌رود مشرف است، بقاياى قلعه‌اى مشاهده مى‌شود که از دژهاى اسماعيلى است و براى حفاظت درهٔ الموت مورد استفاده قرار مى‌گرفته است. بقاياى قلعهٔ‌ شيرکوه عبارت است از : هشت آب‌انبار، يک برج و بخشى از ديوار قلعه. همهٔ اين بناها در دل سنگ‌هاى کوه کنده شده‌اند. براى رسيدن به قلعه از راهى بسيار دشوار بايد گذشت.

قلعهٔ شيرکوه در زمان حملهٔ هلاکوخان مغول از بزرگ‌ترين قلعه‌هاى اسماعيليان بوده که به علت استوارى آن و بسياريِ مردان، لشگر مغول موفق به تسخير آن نگرديد.

قلعهٔ‌ صعولك، اسفراين

در دامنه‌هاى ارتفاعات آلاداغ که در غرب اسفراين واقع شده است، بر فراز قله‌اى، خرابه‌اى چهارگوش و آسيابى از سنگ قرار دارد که به نام قلعهٔ صعولک ناميده مى‌شود. موقعيت و ساختمان اين قلعه جالب ‌‌توجه است.