زایمان بی درد، نقش متخصص بیهوشی

در 11 اکتبر سال 2004، روز جهاني مقابله با درد، سازمان جهاني بهداشت و نيز انجمن جهاني درد (IASP) دسترسي به امکانات برطرف‌کننده درد را جزيي از حقوق پايه اي و اوليه هر انساني تعيين کردند. حقي جهان شمول و اساسي که هيچ فاکتور مستثني کننده‌اي مانند جنسيت، نژاد و طبقه اجتماعي نمي‌تواند انسان را از آن محروم کند. امروزه کالج آمريکايي مامايي و ژنيکولوژي (ACOG) ديدگاه خود را اينگونه بيان مي‌کند: «زايمان در بسياري از زنان به درد شديدي منجر مي‌شود. شرايط ديگري وجود ندارد که تجربة دردي چنين سخت و وخيم براي بيمار پذيرفتني باشد و بتوان با مراقبت پزشک و مداخله‌اي بي‌خطر آن را آرام کرد. درخواست مادر توجيه کافي براي تسکين درد طي زايمان است.»از همان زمان ابتداي حاملگي، زنان باردار راه‌هاي بسياري را براي مقابله با درد زايمان پيگيري و خود را براي برخورد با اين واقعه آماده مي‌کنند. پس از مشاوره‌هاي مختلف با بزرگتران و نيز زناني که با اين درد مواجه شده‌اند زنان رويکردي روانشناختي را از پيش براي چنين روزي آماده مي‌کنند. با توجه به اين نکته که هيچ دو زايماني مثل هم نبوده و تحمل اين درد در افراد مختلف بسته به شرايط فرهنگي، شخصيتي و اجتماعي متفاوت خواهد بود، شواهد نشان داده است که زنان درد زايمان را بسيار بيش از آنچه تصور مي‌کرده‌اند احساس نموده‌اند و اکثر مواقع حتي افرادي که قبل از زايمان تمايلي به استفاده از دارو براي کم کردن درد نداشتند شديدا به دنبال تسکين آن توسط پزشک و ماما بوده‌اند.علم بيهوشي نوين با پيشرفت‌هايي که در عرصه‌هاي مختلف از جمله حيطه مامايي و زنان داشته است روش‌هاي بي‌درد بسيار موثري به زنان در حال زايمان ارائه مي‌کند که اجازه انتخاب بين روشهاي مختلف، بسته به عوامل مختلف هميشه در اختيار مادران مي‌باشد. اين انتخاب‌ها به صورت زير است:
1-‌ تمرين‌هاي نفس کشيدن و تکنيک‌هاي ريلکسيشن...
2-‌ داروهاي مسکن وريدي
3-‌ داروهاي استنشاقي (انتونکس)
4-‌ روش‌هاي بيهوشي موضعي (بي‌دردي نخاعي به روش اسپاينال و اپيدورال)
متخصص بيهوشي پس از شرح فوايد و مضررات انواع روشها، در انتخاب بهترين روش بي‌دردي مي‌تواند به مادر کمک نمايد. همانطور که درخواست مادر براي بي‌دردي تنها مجوز لازم جهت اجراي درمان مي‌باشد نهايتا انتخاب نهايي روش بي‌دردي نيز با مادر خواهد بود. در اين بين متخصص بيهوشي با مهارتهاي نجات دهنده خود، در کنار تيم مامايي ضامن سلامتي و راحتي مادر و نوزاد خواهد بود.داروهاي مسکن وريدي از گروه مخدرها هستند و مسير فعاليتي آنها مغز و نخاع را تحت تاثير خواهد گذاشت. مهمترين فايده اين دسته دارويي، کاهش درد و کاهش اضطراب متعاقب دردهاي شديد است. اين دسته دارويي بيشتر در مراحل ابتدايي زايمان موثر هستند، يعني زماني که هنوز درد به شدت مراحل نهايي زايمان نرسيده است.مخدرهاي وريدي توانايي از بين بردن درد را ندارند و تنها کاهش دهنده آن هستند. عارضه اصلي آنها تاثير آرام بخشي و خواب آلودگي زياد آنها بر مادر و نوزاد است. هر‌چه درد بيشتر مي‌شود ميزان تقاضا بالا مي‌رود و دوز بالاي ارائه شده دارو مي‌تواند باعث کاهش سطح هوشياري، کاهش ميزان همکاري مادر، کاهش تعداد تنفس و نارسايي تنفسي در مادر و بويژه در نوزاد بشود.
داروهاي استنشاقي: (بويژه انتونکس)
انتونکس ترکيبي از اکسيژن و گاز نيتروس اکسايد است. يکي از در دسترس‌ترين روشهاي بي‌دردي است که توسط متخصصين بيهوشي ارائه مي‌شود. خصوصيات منحصر‌بفرد اين گاز باعث شده است که افرادي که تمايل به استفاده از روشهاي تزريقي نخاعي و نيز مخدر ندارند، به اين دارو روي آورند. انتونکس با يک ويژگي خاصي فقط در هنگام درد بيمار و به همراه مکش از دهني آن به بيمار ارائه مي‌شود. گيجي و خواب آلودگي از عوارض آن است که با توجه به نوع درخواست آن، اگر بيمار به سمت خواب آلودگي برود ديگر استفاده نخواهد کرد و به همين علت روشي امن است. کارآيي‌ انتونکس براي دردهاي کم و متوسط بسيار خوب است ولي به هيچ عنوان اثر بخشي آن به پاي روشهاي بي‌حسي نخاعي نخواهد رسيد.
بي‌دردي موضعي:
به دو صورت بي‌دردي اسپاينال و اپيدورال است.
الف) بي‌دردي اپيدورال:
مغز و طناب نخاعي هر دو در مايعي غوطه ور هستند که به آن مايع مغزي نخاعي مي‌گويند. اين مايع در بين غشاي چند لايه‌اي محدود مي‌گردد که مهمترين آن به اسم «دورا» است.بي‌دردي اپيدورال با تزريق دارو (اساسا «بي‌حس‌کننده موضعي» شبيه دارويي که براي بي حسي در دندانپرشکي استفاده مي‌شود) به فضاي اپيدورال (يعني خارج از «غشاي دورا») که اعصاب از نخاع خارج و بدان وارد مي‌شوند، انجام مي‌گيرد. اين فضا از خود نخاع فاصله دارد و بيماران نبايد نگران برخورد سوزن با نخاع باشند. اعتقاداتي چون احتمال فلج شدن و آسيب نخاع به علت برخورد سوزن با نخاع (در تمامي‌مداخلات مامايي) بي‌اساس است.با اين تزريق، اعصاب که حس درد را به سيستم اعصاب مرکزي منتقل مي‌کنند به طور مناسب و کارا بي‌حس مي‌شوند. يک تيوب پلاستيکي از طريق همان سوزن اوليه به داخل فضاي اپيدورال هدايت مي‌شود تا دارو به صورت مکرر و تدريجي تا لحظه اتمام زايمان و حتي در صورت نياز به سزارين به بيمار تزريق گردد.بيهوشي اپيدورال توسط داروهاي بسيار اندکي که مستقيما اعصاب منتقل کننده درد را تحت تاثير قرار مي‌دهد، تسکين فوق‌العاده‌اي براي درد زايمان ايجاد مي‌کند. در اين روش، در صورت انتخاب درست نوع و دوز دارو مي‌توان به بي‌دردي کامل دست يافت. اين در حالي است که توانايي حرکت بيمار تحت تاثير قرار نمي‌گيرد. مادر مي‌تواند بدون داشتن درد دستورات ماماي خود را مبني بر آوردن فشار و زور زدن جهت خروج نوزاد را انجام دهد. در اين حالت بيمار مي‌تواند از تخت بلند شود و نيز تمرينها و اقدامات توصيه شده متخصص زنان و ماما را بدون درد انجام دهد. متخصصين زنان نيز بدون استرس و هيچ عجله‌اي مي‌توانند بيمار را معاينه کرده و با موارد دشوار برخوردي منطقي انجام دهند.تنها در برخي بيماران کاهش قدرت و هماهنگي پاها به عنوان عارضه در نظر گرفته مي‌شود. نکته حائز اهميت اين است که بي‌دردي اپيدورال تسکين درد کاملي ارائه مي‌کند و به عنوان روش استاندارد طلايي براي بي‌‌دردي محسوب مي‌گردد و به همين علت نياز به داروهاي مخدر وريدي بسيار کم شده و عوارض همراه با مخدر نيز در اين بيماران بسيار کاهش مي‌يابد.همچنين در صورتي که روند زايمان به خوبي پيش نرفت و متخصص زنان نياز به سزارين را احساس کرد از طريق همان تيوب پلاستيکي بدون نياز به هيچ استرسي، متخصص بيهوشي مي‌تواند بي‌دردي را با تزريق دارويي ديگر به بيهوشي موضعي از کمر به پايين تبديل کند. در کل اين روند، امکان بيدار و بي‌درد بودن بيمار مقدور است و مادر مي‌تواند بدون درد، شاهد تولد نوزاد، حتي در اتاق عمل باشد.
مضرات بي‌دردي موضعي شامل احتمال بروز يک سري عوارض کوچک و نادر مثل بي‌دردي ناقص به علت بي حس شدن منطقه‌اي اعصاب (مثلا بخشي بي حس است و يک قسمت ديگر حس دارد) و درد کمر به علت تعبيه سوزن که اغلب خود محدود شونده است و برطرف مي‌شود و افت فشار خون نسبي است که اين اتفاقات به خوبي توسط متخصص بيهوشي برطرف و مديريت مي‌شود. نکته مهمي‌ که موجب نگراني متخصصين زنان و ماما‌ها نيز مي‌باشد اين است که بي‌دردي اپيدورال مي‌تواند منجر به طولاني‌تر شدن مرحله دوم زايمان گردد و وسايل کمکي زايمان و روش‌هاي جراحي، بيشتر مورد نياز شود. متخصص زنان در اين مورد با ارزيابي دقيق لگن مادر، وزن و وضعيت قرارگيري جنين مي‌تواند درخواست ميزان مشخصي از بي‌دردي و دارو را داشته باشند تا مراحل زايماني به درستي با حداقل درد پيشرفت کند. بايد در نظر داشت بسياري از زايمان‌ها حتي بدون دادن هيچ دارويي مي‌تواند به توقف و عدم پيشرفت زايمان بينجامد، در روش‌هاي بي‌دردي نخاعي بيمار آمادگي مقابله با اين مشکلات را خواهد داشت و استرس کمتري تحمل خواهد کرد.
خطر عفونت و خونريزي در فضاي اپيدورال از عوارض بسيار نادري هستند که مي‌توان با دقت نظر متخصصين بيهوشي کاملا از بروز آن جلوگيري به عمل آورد.
ب) بي‌دردي اسپاينال يا نخاعي:
اين تزريق نيز در همان نقطه اي از کمر (تقريبا در يک سوم پاييني کمر) که بي حسي اپيدورال انجام مي‌شود صورت مي‌گيرد. تفاوت آن در عبور سوزن از غشاي «دورا» و ورود آن به مايع مغزي نخاعي است که دارو داخل اين مايع تزريق مي‌گردد. (در اين روش هم سوزن 2 مهره زير خود نخاع تزريق مي‌شود و برخوردي بين سوزن و نخاع وجود ندارد). اين روش در بيمارستان‌هايي که امکانات و پرستل کمتري دارند انجام مي‌شود، از نظر کيفيت بي‌دردي مشابه اپيدورال است و حتي گاهي سريعتر و شديدتر از اپيدورال بي‌دردي آغاز مي‌شود. تفاوت اساسي آن اين است که کاتتر براي ادامه دارو ندارد و اثر همان يک تزريق را شاهد خواهيم بود که حداکثر اثر بين 2 الي 3 ساعت خواهد داشت و شايد در برخي مواقع نياز به تکرار تزريق باشد. به طور خلاصه، با توجه به حمايت کامل دولت تدبير و اميد از ترويج فرهنگ انجام زايمان طبيعي و پرهيز از سزارين‌هاي غير علمي‌در کشور، فرصتي بسيار مناسب براي زنان باردار عزيز کشورمان فراهم آمده تا به صورت کاملا رايگان در مراکز دولتي چنين خدمتي را از بيمارستان‌ها و نيز متخصصين زنان خود درخواست کنند. خوشبختانه همکاران مجرب متخصص بيهوشي در اکثر شهرهاي بزرگ و کوچک آمادگي ارائه اين سرويس را دارند و خواهشمندم زنان باردار محترم قبل از قبول هر شايعه‌اي از افراد فاميل و حرف غير مستندي از رشته‌هاي ديگر (حتي پرسنل بيمارستاني و پرستاران غير مامايي، به جهت ناآشنا بودن به اين موضوع) مستقيما به کلينيک مشاوره بيهوشي مراجعه و پاسخي مناسب و علمي‌براي سوالات و نگراني‌هاي خود کسب کنند. يادمان باشد، بي‌دردي کالايي لوکس و تجملاتي براي قشر خاص و بيمار خاصي نيست. شما حق داريد در بيمارستان بي‌درد باشيد، همانطور که براي بررسي وضعيت ريه و قلب شما پزشک متخصص خاصي وجود دارد براي درد نيز متخصص بيهوشي حتي خارج از اتاق عمل و زايشگاه هميشه بر بالين شما حاضر و کمک‌رسان شما خواهد بود.
نی‌نی‌بان جدیدترین و بهترین مطالب خود را در تلگرام و از طریق سه کانال «راهنمای بارداری»، «زندگی با کودک» و «سلامت زنان» در اختیار شما قرار می‌دهد.