پرتوی از وحی

رویکرد علمی و اجتماعی, ویژگی برجسته کتاب پرتوی از قرآن طالقانی است

آیت‌الله سیدمحمود طالقانی که سیزدهم اسفند ۱۲۸۹ هجری خورشیدی چشم به جهان گشود و در نوزدهم شهریور ۱۳۵۸ دیده از جهان فروبست، از جمله نامدارترین و پرآوازه‌ترین روحانیان در درازنای تاریخ پرفراز و نشیب کهن سرزمین ایران است. آنچه بیش از همه موجب فراهم‌آمدن اشتهاری ویژه برای طالقانی شده، حضور فعالانه وی در آوردگاه ‌سیاست و وادی اندیشه است.

طالقانی را می‌توان از جمله سرآمدان نواندیشی دینی و روشنفکری مذهبی در روزگار معاصر برشمرد. به دیگر سخن، او به مانند روشنگران مذهبی برجسته روزگار قاجار چون سیدجمال‌الدین اسدآبادی و محمدحسین نایینی می‌اندیشید و از هیچ کوششی در جهت تعامل و نزدیکی سنت و مدرنیته، پردازش آرا در باب تطبیق دین اسلام با علم و همچنین تئوریزه‌کردن مباحث مرتبط با همسویی دین و سیاست فروگذار نکرد. وی تلاش کرد آرای بزرگان یادشده را دگربار در عرصه مباحث اجتماعی به صورت گفتمانی نوین احیاء کند. طالقانی که از پیشگامان نهضت اصلاح دینی و از پیشاهنگان روشنفکری دینی در روزگار قدرتمداری پهلوی دوم به شمار می‌آید، در زندگی خود دو رسالت مرتبط با هم را برعهده داشت:

الف: نشان دادن این که اسلام برای پرسش‌های نو پاسخ‌های بایسته و شایسته دارد و بنابراین قابلیت تطبیق با جهان معاصر را داراست.

ب: پر‌کردن شکاف ژرف، عمیق و هولناکی که سنت‌گرایان را از اصلاح‌طلبان، بازاریان سنت‌گرا را از متخصصان دارای تحصیلات عالیه و روحانیت حوزه را از روشنفکران دانشگاه جدا می‌ساخت.

به تعبیر یرواند آبراهامیان، نویسنده سرشناس کتاب مشهور ایران بین دو انقلاب، عمده‌ترین هدف او حل و فصل آن دسته از تضادها و اختلاف‌‌های بنیادین بود که در ناکامی تقریبی انقلاب مشروطه و شکست نسبی نهضت ملی‌شدن صنعت نفت تاثیر بسزا و فراوانی داشت.

آیت‌الله طالقانی در جهت نیل به این آرمان کتاب‌‌هایی چند نگاشت یا ترجمه کرد که شمار آنها به ۱۲ می‌رسد. از میان آنها می‌توان به ترجمه جلد نخست کتاب امام علی‌بن ابی‌طالب(ع) اثر نویسنده نامدار مصری و استاد دانشگاه اسکندریه، عبدالفتاح عبدالمقصود، مقدمه، توضیح و تعلیق بر کتاب تنبیه‌الامه و تنزیه المله محمدحسین نایینی، روحانی برجسته حامی مشروطه و همچنین نگارش کتاب‌های اسلام و مالکیت، سوی خدا می‌رویم و تفسیر معروف پرتوی از قرآن، اشاره کرد. ناگفته پیداست بررسی و واکاوی تمام این آثار در این مختصر نمی‌گنجد و کشیدن کباده سنگین این کار سترگ خود توانی دوچندان می‌طلبد که این کوتاه جستار را مجالی برای انجام آن نیست. از این روی، تنها به معرفی عمده‌ترین ویژگی‌های یکی از این کتاب‌ها یعنی، پرتوی از قرآن، پرداخته می‌شود و از بازبینی دیگر آثار دست شسته و آن محول خواهد شد شاید به وقتی دیگر.

آیت‌الله طالقانی، کتاب پرتوی از قرآن را که مشتمل بر شش جلد و دربرگیرنده تفسیر برخی از سوره‌های قرآن و از جمله تمامی سوره‌های واقع در جزء ۳۰ است، در زندان رژیم پهلوی و به هنگام گذران دوران محکومیت نگاشت. طالقانی خود کاستی‌های احتمالی کتاب را برآیند دربند بودن خویش دانسته است: «خواننده عزیز! اگر در مطالب این مقدمه و قسمتی از کتاب اشتباه و لغزشی یافتید، تذکر فرمایید و معذورم بدارید، زیرا این تفسیر در مدتی نگارش یافته که از همه جا منقطع بوده و به مدارک دسترسی ندارم و مانند زنده‌ای در میان قبر به سر می‌برم».

نخستین ویژگی این تفسیر دوری و پرهیز نگارنده آن از تکلفات دست و پاگیری است که می‌تواند هر پژوهنده‌ای را رنجور و از ادامه کار دلسرد نماید. طالقانی برای نیل به مقصود، در هر مرحله از تفسیر، ابتدا چند آیه از آیات یک سوره را بیان کرده و پس از آن به ترجمه تطبیقی آیات به فارسی با زبانی ساده و قلمی شیوا و روان پرداخته است. به دیگر سخن، کاربرد واژه‌های ساده و روان از ویژگی‌های منحصر به‌فرد تفسیر طالقانی به شمار می‌آید. گفتنی است، وی برای دستیابی به هدف به ریشه‌یابی واژه‌های هر آیه نیز پرداخته و به این وسیله مجال اندیشیدن آزاد را برای خواننده تفسیر فراهم آورده است و تنها پس از گذر از این مرحله است که با ذهنی فارغ در آیات قرآن تعمق ورزیده و برداشت خود را به زیور کلام آراسته است.

نکته: یکی از بارزترین ویژگی‌های تفسیر آیت الله طالقانی نگرش انتقادی او به تفاسیر دیگر است. رویکردی که در میان آثار مفسران پیشین کمتر نشانی می‌توان از آن جست. درحقیقت، از این رهگذر، او تلاش داشته خوانندگان را نیز به اندیشیدن و داوری‌کردن وادارد

رویکرد علمی طالقانی در تفسیر قرآن دیگر ویژگی ممیزه و شاید برجسته‌ترین شاخصه پرتوی از قرآن است. رخنمونی این مهم از سویی با اوضاع زمانی مرتبط بود، زیرا اندیشه تضاد علم و دین در آن هنگام به صورت جدی از سوی برخی گروه‌های فکری مطرح می‌شد و از دیگر سو پیوستگی داشت با باور آیت‌الله طالقانی که به همراهی علم و دین و عدم تفکیک سیاست و دین عقیده داشت. بایسته یادکرد است در آن عهد و زمان برخی از دینداران در برابر کشفیات علمی و دستاوردهای نوین دانش چنان دچار خودباختگی شده بودند که برای رفع اتهام واپسگرایی، با دستپاچگی به توجیه و با ناشیگری به تاویل آیات قرآن دست یازیدند، تا مطالب قرآن را همسو با علم جدید نشان دهند. آیت‌الله طالقانی، این احساس حقارت را نکوهیده و سزاوار سرزنش می‌دانست، از این جهت، به‌رغم آن که رویکردی علمی در تفسیر قرآن در پیش گرفته بود، با توجه به تغییرپذیربودن فرضیه‌های علمی، خود را هیچگاه گرفتار افراط بیش از اندازه دراین باره نکرد.

خصیصه دیگری که تفسیر طالقانی از آن برخوردار است، استفاده افزون او از روش تائیدکردن تفسیر هر آیه با عنایت به دیگر آیات قرآن است. این به آن معناست که او گواه درست بودن تفسیر هر آیه را تلاش کرد در خود قرآن بیابد. زیرا به مانند بسیاری از مفسران دیگر بر آن ایده بود که نخستین سرچشمه آگاهی برای رهیافت حقیقت، خود حقیقت است و هیچ دلیلی برای آفتاب روشن‌تر از خود آفتاب نیست.

شمار اندک استنادات آیت‌الله طالقانی به احادیث و روایات، مشخصه دیگر پرتوی از قرآن است. نیازمند یادکرد است، این نکته را نباید بدان مفهوم پنداشت که طالقانی بر خلاف دیگر مفسران چندان اعتنایی به این مهم نداشته است، بلکه دلیل آن را ‌باید به جهت در دسترس نبودن منابع دانست، زیرا چنان که پیشتر نیز گفته شد طالقانی هنگام تالیف پرتوی از قرآن در زندان به سر می‌برد.

آیت‌الله طالقانی در نگارش تفسیر خود از توجه به تفاسیر عارفانه نیز غافل نبوده است. این مهم صفت ممیزه دیگری برای کتاب اوست. ظاهرا او در تالیف این اثر به تفسیر مفتاح‌الغیب ملاصدرا نظر داشته و البته در استنادات خود از اشعار مولانا جلال‌الدین محمد بلخی نیز بهره افزون برگرفته است.

یکی از بارزترین ویژگی‌های تفسیر طالقانی نگرش انتقادی او به تفاسیر دیگر است. رویکردی که در میان آثار مفسران پیشین کمتر نشانی می‌توان از آن جست. طالقانی در کتاب خود به کرات به طرح تفاسیر دیگران پرداخته و در پی آن بوده درستی یا نادرستی آنها و دوری یا نزدیکی آنها به واقعیت را هویدا سازد. درحقیقت، از این رهگذر، او تلاش داشته خوانندگان را نیز به اندیشیدن و داوری‌کردن وادارد.

به عنوان پایانی بر این مختصر و به مثابه برآیند سخن باید گفت پرتوی از قرآن اگرچه مانند تمام آثار انسانی و از جمله تفاسیر پرشمار قرآن واجد کاستی‌ها و دارای نقایصی چند است، مع‌الوصف، به سبب ویژگی‌های منحصر به‌فرد آن که ناشی از اشراف آیت‌الله طالقانی به مباحث علمی، دینی، سیاسی، اجتماعی و... است، کتابی کم نظیر که میزان ارج و ارزش آن در مقام قیاس با دیگر تفاسیر موضوعی قرآن از فراز و رفعتی والا و ستودنی برخوردار است.

امیر نعمتی لیمائی