بررسی جایگاه مد از دید جامعه شناسی

واژه مد در لغت به معنای سلیقه, اسلوب, روش و شیوه و… به کار می رود و در اصطلاح, عبارت است از روش و طریقه ای موقتی که براساس ذوق و سلیقه افراد یک جامعه و سبک زندگی از جمله شکل لباس پوشیدن, نوع آداب پذیرایی و معاشرت و تزیین و معماری خانه و… را تنظیم می نماید

واژه مد در لغت‏به معنای سلیقه، اسلوب، روش و شیوه و… به کار می‏رود و در اصطلاح، عبارت است از روش و طریقه‏ای موقتی که براساس ذوق و سلیقه افراد یک جامعه و سبک زندگی از جمله شکل لباس پوشیدن، نوع آداب پذیرایی و معاشرت و تزیین و معماری خانه و… را تنظیم می‏نماید.

بنابراین، می‏توان گفت: مد به تغییر سلیقه ناگهانی و مکرر همه یا بعضی از افراد یک جامعه اطلاق می‏شود و منجر به گرایش به انجام رفتاری خاص یا مصرف کالای به خصوصی یا در پیش گرفتن سبکی خاص در زندگی می‏شود.

مد، یک پدیده ای اجتماعی است که در گوشه و کنار جامعه به طور فراوان این پدیده دیده می شود. خیلی از افراد جامعه تقلید از مد را نشان پیشرفت می دانند و از آنها پرسیده می شود علت این گونه مد چیست؟ دلیل قانع کننده ای ندارند .

وقتی صحبت از پدیده، مد می شود، ناخودآگاه ما را به سراغ جوانان سوق می دهد. آنچه مسلم است اینکه ماهیت مد چیز بدی نیست، به شرط اینکه به ضرر طرف مقابل نباشد و افراد را به سمت پوچ گرایی و بی هنجاری نکشاند.وقتی بعضی از جوانان به دلیل پوشیدن لباس‏های غیرمعمول و یا اصلاح و آرایش خاص موی سر و صورت و انجام دادن برخی رفتارهایی که با فرهنگ و رسوم اجتماعی ما همخوانی ندارد مورد اعتراض قرار می‏گیرند، عمل خود را به عنوان مد و مدگرایی توجیه می‏کنند.

شاید شما هم با این مساله روبرو شده‏اید که وقتی بعضی از جوانان به دلیل پوشیدن لباس‏های غیرمعمول و یا اصلاح و آرایش خاص موی سر و صورت و انجام دادن برخی رفتارهایی که با فرهنگ و رسوم اجتماعی ما همخوانی ندارد مورد اعتراض قرار می‏گیرند، عمل خود را به عنوان مد و مدگرایی توجیه می‏کنند.

بعضی افراد علت تقلید مد را جلب توجه و جذب افراد می دانند چون کمبود توجه و عقده روانی دارند وبا اینکار می خواهند خود را نشان دهند و بعضی ها نشان از پیشرفت و توسعه می دانند چون نمی توانند الگو و روش پیشرفت آنها را کسب کنند ادای آنها را در می آورند. چه خوب است به این گفته پیامبر اعظم (ص) عمل کنیم که می فرمایند: «علم اگر درچین هم بود بروید یاد بگیرید». بزرگی هم در این باره می گفت: چون راه ترقی حتی به روش غربی آن هم سخت است بسیاری از ما برای این که خود را غربی و روشن فکر نشان دهیم از ظاهر آنها پیروی می کنیم؛ مثلا فردی به غرب رفته بود وقتی برگشت به دوستانش گفت: ما که نمی توانیم مانند آنها تحقیقات انجام دهیم کار سختی است، ولی می توانیم ادای آنها را در بیاوریم و مثل آنها لباس بپوشیم، سیگار برگ بکشیم و... در همین افکار بودم که خود را جلوی در خانه دیدم.

با وجود تاکیدات "کارل مارکس"، درگیر شدن غرب در دو جنگ جهانی پیاپی و تجربه رکود اقتصادی پایان دهه ۲۰ و اوایل دهه ۳۰ مانع از آن شدند که جامعه شناسان به پدیده "مصرف" به قدر کافی توجه کنند.

با پایان گرفتن جنگ جهانی دوم بود که اهمیت مصرف ناگهان به چشم آمد و جامعه شناسان و فلاسفه بیش از اقتصاددانان به آن توجه کردند. انجام این مطالعات که در دهه های ۷۰ و ۸۰ به اوج خود رسید، در عین حال از تغییر اساسی در ارتباط میان مصرف، اقتصاد و جامعه حکایت می کرد. به نظر "رابرت باکاک" در کتاب "مصرف" (۱۹۹۳)، در پایان قرن ۲۰ دیگر مصرف فقط یک روند اجتماعی- فرهنگی نبوده و به مرامی تبدیل شده است که می توان از خلال تاثیرات آن بر جامعه وخرده فرهنگ های اجتماعی، به برآمدن دوران جدیدی در تاریخ کشورهای اروپایی پی برد، دورانی که به دلیل پایان دادن به دوره پیشین که "مدرنیسم" نام داشت توسط بسیاری "پست مدرنیسم" خوانده می شود.

در این دوران جدید به گفته "بوردیو" مصرف دیگر تنها ارضای یک دسته از نیازهای - از نظر زیستی، ریشه دار- نیست، بلکه متضمن نشانه ها، نمادها، ایده ها و ارزش ها است (۱۹۸۹). همچنین به تعبیر "بودریار" مصرف در دوران جدید روندی است که در آن خریدار کالا از طریق به نمایش گذاشتن کالاهای خریداری شده، به طور فعالی مشغول تلاش برای خلق و حفظ یک حس "هویت (Identity) "است (۱۹۸۸). به عبارتی دیگر افراد، هویت چه کسی بودن خویش را امروزه از طریق آنچه که مصرف می کنند، تولید می نمایند یا بهتر بگوییم "جعل" می کنند.

این روند تا جایی ادامه یافته که شهرها را امروزه به بازارهایی بزرگ تبدیل کرده است. بازار (که در گذشته نوعی محدوده مکانی داشت) به تمامی نقاط شهر سرایت کرده، و در حومه خیابان های شهرهای بزرگ به جای خانه، نشسته است. آئین قدم زنی یا "پرسه زنی" در حاشیه خیابان ها،محصول همین سرایت مراکز خرید به همه جاست.

تجربه جدید نشان می دهد، فرد ایرانی از طریق کالاهایی که او را به هویتی که دوست دارد نزدیک می کند، سعی می کند به همان کسی تبدیل شود که مایل است. یعنی"سلیقه" از جایگاه مهمتری برخوردار شده است. شرایط جدید که می توان آن را در پرسه زنی در خیابان های بزرگ و پاساژها و مغازه ها به خوبی دید، هویت های جدیدی ساخته که خود را در قالب مصرف و نمایش این مصرف توسط پوشش، آرایش، مد، اتومبیل، موبایل و... نشان می دهد.

تئوری های جامعه شناسانی همچون بوردیو و بودریار نیز بر این مساله تاکید کرده اند که مصرف و سبک زندگی انسان جدید را نه در یک تقسیم بندی طبقاتی- اقتصادی مارکسیستی که در تحلیلی فرهنگی می توان فهمید. فی المثل بوردیو در کاری جامعه شناسانه - تجربی، مصرف عطر و ادکلن را به عنوان یک امر نمادین "تشخص بخش" در میان طبقات گوناگون فرهنگی فرانسه، در وضعیتی انضمامی تحلیل کرد و سعی نمود نشان دهد که مصرف عطر و انتخاب نوع و مارک آن، راهی است نمادین برای ایجاد تمایزات بین گروه های اجتماعی.

اما تفاوتی وجود دارد. بی شکلی جامعه ما و تبدیل"جامعه" society ایران به نوعی"توده" mass از تفاوت های جدی بینامتنی میان فرهنگ مصرفی ایرانی و فرهنگ مصرفی غربی است. در حالی که تحلیل گر اجتماعی همچون بوردیو می تواند پروژه خود در باب مصرف را در میدان (field)های اجتماعی گوناگون فرانسه پیگیری کند، تحلیلگران ایرانی نمی توانند به همان طریق و با همان متدی که غرب شناخته می شود، کار انضمامی دقیقی را برروی ایران انجام دهند؛ زیرا که طبقات مختلف فرهنگی و اجتماعی در درون پروژه فراگیر مصرف در مرکزی (center) هضم شده اند و تکثر سبک زندگی، اساساً در حال از بین رفتن است.

مثلاً بوردیو از طبقه کارگر یا طبقه متوسط پائین یا متوسط بالای فرانسه صحبت می کند و تمایزات ساختاری آنها را- که البته فرهنگی نیزمی داند و نه صرفا اقتصادی- در مصرف یا مد نشان می دهد؛ طبقه کارگری که مثلاً لباس جین می پوشد و به تعطیلات اهمیت فراوان می دهد، موسیقی خاصی را گوش می دهد، به تیم ورزشی مشخصی علاقه دارد و... اما در ایران سبک های زندگی جدید گویای هیچ تمایز فرهنگی نیستند. همه به نوعی شبیه هم هستند. تمایزات میان افراد در خلال مصرف "گم" شده و این گمگشتگی امکان شناخت را سخت می کند.

محمد رضا مسعودی

منابع:

۱. وب سایت جامعه شناسی ایران به نشانی www.iraan-society.blogfa.com

۲. سایت باشگاه اندیشه به نشانی http://aminbozorgian.blogfa.com

۳. مقاله راضیه خاوری در سایت http://social-me.blogfa.com