درآمدی بر وضعیت صنعت پرورش میگو در ایران گذشته حال و آینده

پرورش میگو در ایران به شکل تجاری تقریبا از اوایل دهه هفتاد در سواحل جنوبی ایران آغاز شد با وجود شروع بسیار امید بخش این صنعت, آینده آن در حال حاضر در هاله ای از ابهام قرار گرفته است در این مقاله به طور مختصر به پارهای از مشکلات موجود و راه حل های پیشنهادی اشاره خواهد شد

ایران زمین، سرزمینی است با اقلیم های متنوع، که پتانسیل های مناسبی در زمینه های مختلف کشاورزی از جمله آبزی پروری دارد.

ایران با داشتن ۱۸۰۰ کیلومتر نوار ساحلی در جنوب کشور و همچنین وجود زمین های لم یزرع در سواحل خلیج فارس و دریای عمان از پتانسیل بالایی در زمینه آبزی پروری ساحلی برخوردار است.

اوایل ده هفتاد، شیلات ایران به عنوان متولی اصلی توسعه آبزی پروری در کشور جهت استفاده از پتانسیل یاد شده اقدامات جدی را برای توسعه صنعت پرورش میگو در جنوب کشور سرلوحه برنامه های خود قرار داد. تلاش های اولیه برای واردات لارو و مولد میگوی مونودون از مالزی با مشکلاتی مواجه شد و خوشبختانه در همین زمان کارشنسان جوان آن دوره شیلات ایران که انگیزه فراوانی جهت دستیابی به بیوتکنولوژی تکثیر و پرورش میگو داشتند، موفق به تکثیر میگوی سفید هندی در بندر کلاهی شدند (گفتگوی شخصی با مهندس مکرمی). این موفقیت سرآغازی شد برای برنامه ریزی و سرمایه گذاری در زمینه تولید میگوی سفید هندی در ایران.

دهه هفتاد و اوایل دهه هشتاد به سال های طلایی پرورش میگو در ایران معروف است. در این سالها به علت سودآوری مناسب، اقشار مختلف مردم تمایل بسیار زیادی به سرمایه گذاری در صنعت پرورش میگوی ایران داشتند و ارائه تسهیلات بانکی و حمایت های مناسب از طرف شیلات ایران زمینه مناسبی برای رشد صنعت پرورش میگو در ایران فراهم نمود.

در این سالها سود حاصله از صنعت پرورش میگو و همچنین مزیت های دیگر این صنعت از جمله اشتغالزایی برای ساکنان مناطق ساحلی جنوب و مسائل اجتماعی چنان امیدوار کننده بود که سازمان شیلات ایران سایت های مختلفی در استانهای ساحلی جنوب شناسایی و راه اندازی نمود و حتی از شمال کشور نیز غافل نشد و سایت گمیشان نیز به متقاضیان واگذار شد.

اما پس از این سالها ستاره پرفروغ میگوی پرورشی ایران رو به افول نهاد و مشکلات متعددی گریبانگیر آن شد که امروزه نه تنها کسی علاقه ای به سرمایه گذاری در این زمینه ندارد بلکه بسیاری از مزارع نیز با وجود اتمام ساخت و ساز انها زیر کشت نمی رود.

در ادامه سعی بر آن است که ضمن تشریح مشکلات موجود راهکارهایی نیز ارائه شود. از مهمترین مشکلات موجود می توان به موارد زیر اشاره نمود.

۱) افزایش قیمت نهاده های تولید و کاهش قیمت میگو در بازارهای جهانی: با ورود کشورهایی تولید کننده میگو که نیروی کار و نهاده های ارزان در اختیار داشتند به بازار های جهانی مثل چین، تایلند و اکوادور و افزایش عرضه میگو در جهان قیمت جهانی میگوی پرورشی کاهش یافت و میگوی تولیدی ایران توان رقابتی خود را از دست داد و پرورش میگو در ایران از یک فعالیت اقتصادی سودآور به یک فعالیت زیان ده تبدیل شد.

۲) گسترش بیماریهای ویروسی: با شیوع بیماری لکه سفید در سایت های آبادان و بوشهر که منجر به تعطیلی کامل سایت های یاد شده در سال های وقوع این بیماری گردید میزان میگوی تولیدی ایران به شدت کاهش یافت و افراد بسیاری علاوه بر ضرر های مالی بیکار شدند. لازم به ذکر است در مقایسه با کشور های طراز اول تولید کننده میگو اصول بهداشتی در مزارع ایران به خوبی رعایت نمی شود ولی خوشبختانه به علت عدم استفاده مجدد از آب خروجی مزارع و همچنین تراکم پایین میگوها در واحد سطح کمتر مشکل ایجاد می شود. ولی همانگونه که در مورد بیماری لکه سفید بیان شد در صورت وقوع یک بیماری می تواند به سرعت در کل سایت های یک استان و حتی کل کشور به علت ضعف مدیریت بهداشتی گسترش یابد.

۳) کارآیی پایین صنایع تولید غذا و فرآوری میگو: با وجود انکه بیش از یک دهه از عمر صنعت پرورش میگوی ایران می گذرد و حتی با توجه با سابقه طولانی برخی کارخانه های تولید غذای آبزیان، متاسفانه تاکنون بجز شرکت هووراش بوشهر که تا حدودی در زمینه تولید غذای میگو موفقیت داشته است سایر کارخانه ها توفیق چندانی در تولید غذای میگو نداشته اند و از طرف دیگر قیمت غذای تولیدی و ضریب تبدیل آن نیز در مقایسه با غذای تولیدی کشوری مثل تایلند بالاست.

در سال ۸۵ برای عمل آوری یک کیلو میگو که تنها شامل سایزبندی و پاکت گیری آن می شد هزار تومان از پرورش دهنده اخذ می گردید در صورتیکه هیچگونه ارزش افزوده ای بدست نمی آمد. در مقایسه با سایر کشور های تولید کننده میگو که انواع مختلف فراورده ها را با توجه به سلایق و ذائقه مشتری تولید می کنند، صنایع عمل آوری ما تنها به عنوان یک سردخانه عمل می کنند ولی قسمت اعظم سود میگوی تولیدی نیز نصیب آنها می شود.

۴) ضعف بازاریابی: تولید میگو بر عهده پرورش دهنده است اما او مسوول فروش و بازاریابی ان نیست. از آنجا که بیش از ۹۰ درصد میگوی تولیدی ایران صادر می شود وزارت بازرگانی، شیلات و سازمان دامپزشکی در این زمینه مسوولیت دارند ولی در سال های اخیر این وظیفه را به خوبی انجام نداده اند. در صورتیکه میگوی تولیدی ایران جزء سالمترین میگوهای تولیدی جهان می باشد و در مقایسه با سایر کشور ها حداقل آنتی بیوتیک مصرف می شود.

۵) شرایط اقلیمی نامناسب: در مقایسه با سایر کشور های تولید کننده عمده میگو شرایط اقلیمی ایران تنها برای یک دوره پرورش در سال مناسب است در صورتیکه در اغلب کشورها مزارع پرورش میگو حداقل سالی دو دوره در سال زیر کشت می روند. تنها در سایت گواتر چابهار در یک سال دو دوره کشت با موفقیت انجام شده است که می تواند به عنوان یک راهکار فنی در جهت افزایش میزان تولید پرورش دهندگان موثر باشد.

۶) ضعف اتحادیه های پرورش دهندگان میگوی کشور: مطالعات و مشاهدات نشان می دهد که پرورش دهندگانی که تعداد مزارع بیشتری دارند و در زمینه های واردات و یا تولید غذا و همچنین فرآوری و صادرات میگوی تولیدی خود راسا اقدام می نمایند در آمد بیشتری داشته و در این سالهای بحرانی نیز به تولید میگو اقدام نمودند و از توان رقابتی بالاتری برخوردارند. اما پرورش دهندگان خرد که یک مزرعه ۲۰ هکتاری در اختیار دارند چگونه می توانند وارد چنین عرصه رقابتی شوند. اینجاست که اتحادیه های پرورش دهندگان میگو می توانند نقش مهمی ایفا نمایند. در صورت فعال شدن اتحادیه های پرورش دهندگان میگو در زمینه های فوق (که نیازمند حمایت جدی دولت می باشد) هزینه تولید میگوی کشور کاهش می یابد که توان رقابت آن را در بازارهای جهانی افزایش خواهد داد.

۷) گونه پرورشی: شاید ضعیف ترین دلیل رکود صنعت پرورش میگوی کشور به گونه پرورشی مربوط باشد. اگرچه میگوی سفید هندی معایبی دارد اما مزایایی نیز دارد. به طور مثال کشور عربستان در حال حاضر با بهگزینی میگوی سفید هندی و تولید میگوی با اندازه و کیفیت مطلوب و مد نظر بازار جهانی بازار مناسبی برای خود ایجاد نموده است. اگرچه متولیان میگوی کشور مشکل کشور را گونه پرورشی دانسته و اقدام به واردات میگوی وانامی نموده اند. در سال ۸۷ تقریبا کلیه مزارع استان های بوشهر و خوزستان از میگوی وانامی استفاده نمودند و اطلاعات اولیه حاکی از مناسب تر بودن شرایط پرورش میگوی پاسفید نسبت به میگوی سفید هندی است. به علت وارداتی و غیر بومی بودن گونه یاد شده علاوه بر ملاحظات زیست محیطی، مولد سازی این گونه نیز ضروری است. برای این امر استفاده از توان تخصصی نیروهای دانشگاهی کشور جهت ارایه برنامه های مناسب برای جلوگیری از مشکلات احتمالی که ممکن است در نسل های آتی میگوهای مولد ایجاد شود ضروری است.

گزارش های جدید حاکی از ان است که قیمت میگو در بازارهای جهانی رو به افزایش است. علت آن را به کاهش ذخایر میگوهای وحشی و همچنین افزایش قیمت جهانی سوخت شناور های استفاده کننده از تور ترال (تور اصلی صید میگو) نسبت می دهند.

استفاده از گونه جدید با کارآیی بالاتر (البته این مورد هنوز با قاطعیت قابل بیان نیست و نیاز به زمان بیشتر و مطالعات تطبیقی دارد) و افزایش قیمت حدودا ۳۰ درصدی میگو در بازارهای جهانی امیدوارکننده است اما صنعت میگوی کشور هنوز با چالش جدی مواجه است.

به طور کلی در حال حاضر زحمت تولید میگو بر عهده پرورش دهندگان است اما سود اصلی آن به جیب کارخانه های تولید غذا و فرآوری میگو می رود. نظارت بر این دو بخش و فعال شدن اتحادیه پرورش دهندگان جهت احقاق حق پرورش دهندگان زحمت کش حداقل کمکی است که می شود به این قشر زحمت کش کرد.

با مقایسه سایت های پرورش میگوی ایران با کشور های آسیای جنوب شرقی به راحتی می توان به مزیت های سایت های ایران پی برد و از طرف دیگر با هزینه های بسیار زیادی که در جهت راه اندازی این سایت ها صرف شده است و با عنایت به نقش فوق العده آبزی پروری ساحلی در اشتغالزایی ساکنین این مناطق و مزیت های اجتماعی و اقتصادی آن، لازم است به فناوری تکثیر ماهیان دریایی در جنوب و ماهی کفال در شمال به عنوان یک آلترناتیو مناسب برای جایگزینی میگو و یا کشت در فصل زمستان توجه جدی شود ولی متاسفانه در هردو بخش از برنامه چهارم توسعه بسیار عقب مانده ایم.

نویسنده: آریا وزیرزاده، دانشجوی دکتری تخصصی شیلات، دانشگاه تهران.

منابع:

رضوانی، پاتنایک، اوگولینی، مورتی و رحیمی، ۱۳۸۷: پرورش دو دوره در سال میگوی سفید هندی (Fenerropenaeus indicus)در مرکز گواتر چابهار. مجله علمی شیلات ایران، سال هفدهم، شماره ۱، بهار ۱۳۸۷.

Patnaik, D. ; Vazirzadeh, A. and Rahimi, A. , ۲۰۰۷. An Italian government, UNDP, SHILAT, CIRSPE and AFTM project on: Better management practice (BMPs) in Gwater shrimp farming complex, CHABAHAR, IRI, ۲۰۰۶. Final Report, AFTM Co. ۸۷P.