محاسبه نفس

آنچه ذیلا آمده است گزیده‌ای از وصایای ارزشمند امام صادق (ع) به عبدالله بن جندب است:
«یا ابن جندب حق علی کل مسلم یعرفنا ان یعرض عمله فی کل یوم و لیله علی نفسه فیکون محاسب نفسه فان …

آنچه ذیلا آمده است گزیده‌ای از وصایای ارزشمند امام صادق (ع) به عبدالله بن جندب است:

«یا ابن جندب حق علی کل مسلم یعرفنا ان یعرض عمله فی کل یوم و لیله علی نفسه فیکون محاسب نفسه فان رای حسنه استزاد منها و ان رای سیئه استغفر منها لئلا یخزی یوم القیامه»

یکی از موضوعاتی که در روایات بسیار تاکید گردیده و علمای اخلاق درباره آن بسیار بحث کرده‌اند، مسئله «محاسبه نفس» است. در بیان فوق نیز بر این مسئله تاکید شده که هر کس باید از خود حساب بکشد و دستکم، در هر شبانه‌روز یک بار خود را محاسبه کند. بهترین موقع برای این کار شب‌هاست که پیش از خواب، دستکم، چند دقیقه در رفتارمان تامل کنیم و ببینیم آیا کارهایی که انجام داده‌ایم درست بوده است یا نه. اگر خطایی انجام داده‌ایم، به آن معترف باشیم و درصدد جبران آن برآییم.

امام صادق (ع) در این روایت به ابن جندب می فرمایند: «بر هر مسلمانی که ما را می‌شناسد لازم است که در هر روز و شب اعمالش را بر خود عرضه بدارد و از نفس خود حساب بکشد؛ اگر کار خوبی در آنها یافت بر آن بیفزاید و اگر کار زشتی یافت، طلب بخشایش نماید تا در قیامت دچار رسوایی نگردد». حضرت در این روایت، بر این نکته تاکید دارند که هر مسلمانی که ما را می‌شناسد و خود را به ما منتسب می‌کند و می خواهد برنامه زندگیش را از ما بگیرد، باید کارهای خود را وارسی کند.

انسان در هر شبانه‌روز دستکم، یک بار اعمال خود را بررسی کند؛ ببیند آیا کار خوبی انجام داده است یا نه؟ طبق این روایت، انسان باید حسابرس اعمال خود باشد، اگر کار خوبی در اعمالش مشاهده کرد، توجه داشته باشد که لطفی از جانب خداست، از او توفیق بخواهد که آن کار را بیشتر انجام دهد. اگر هم لغزشی در اعمال خود مشاهده کرد، تدارک کند و پیش از همه، توبه نماید. البته گاهی توبه لوازمی دارد؛ مثلا، اگر عملی از او فوت شده، قضا نماید یا اگر حقی از کسی ضایع ساخته، ادا کند و یا چنانچه کار زشت دیگری انجام داده، آن را جبران نماید تا کارهای بد در روح او رسوخ نکند و در نهایت، در قیامت نیز رسوا نشود. امام صادق (ع) در کلمات خود، ضمن اشاره به محاسبه، این نکته را هم متذکر می شوند که: «لئلا یخزی یوم القیامه؛ تا در قیامت رسوا نگردد». این هشدار ایجاب می‌نماید تا ما کاملاً مراقب باشیم و کاری نکنیم که در قیامت رسوا شویم، چرا که در آن روز دیگر راهی برای جبران وجود نخواهد داشت و به حسرت مبتلا خواهیم شد.

یکی از نامهای قیامت «یوم الحسره» است. این نشانه اهمیت عذاب روحی ناشی از مسئله پشیمانی است.

یکی دیگر از نامهای آن «یوم الحساب» است. اگر انسان توجه نداشته باشد که روزی به کارهایش رسیدگی می‌شود و از او حساب می‌کشند، احساس مسئولیت نمی‌کند و به فکر نمی‌افتد که به کارهایش سر و سامانی بدهد، کاری را ترک کند یا به کاری همت گمارد؛ اما اگر بداند که مسئله جدی است به جزئیات کارهایش هم رسیدگی می‌کند. در قرآن نیز به این حقیقت اشاره شده است که عذاب قیامت به دلیل فراموشی روز حساب است؛ همان فراموشی که موجب می‌شود انسان مرتکب کارهایی شود که در نهایت، عذاب ابدی را به دنبال داشته باشد: «ان الذین یضلون عن سبیل الله لهم عذاب شدید بما نسوا یوم الحساب»(ص/۲۶). این عذاب برای کسانی است که روز حساب را از یاد برده‌اند، هر چند ممکن است به آن اعتقاد نیز داشته باشند، اما اعتقاد کم‌رنگ است، زنده نیست و در اعمالشان تاثیر نمی‌گذارد. قرآن کریم داستان دو برادر را نقل می کند که یکی از آنها بی‌بند و بار بود و در اموالش حساب و کتابی نداشت. برادر دیگر هر قدر به او سفارش می‌کرد که مراقب اعمال و کردار خود باشد، می‌گفت: «ما اظن الساعه قائمه و لئن رددت الی ربی لاجدن خیرا منها منقلبا؛ تصور نمی‌کنم قیامتی بر پا شود و اگر به فرض هم خدا و قیامتی باشد و من به سوی خدای خود بازگردم، در آن جهان نیز منزلی بهتر از این دنیا خواهم یافت»(کهف/۳۶). مقصود قرآن از نقل این داستان این است که بگوید، چنین اعتقادی به معاد فایده‌ای ندارد، زیرا رکن اساسی اعتقاد به معاد، اعتقاد به حساب است. آنچه مهم است این اعتقاد است که در آن جهان زنده می‌شویم تا نتیجه اعمالمان را ببینیم و گرنه صرف اعتقاد به زنده شدن کارآیی ندارد. لازمه چنین اعتقادی توجه به عاقبت کار در همین دنیا است.

رضا جاودان

منبع:

پندهای امام صادق (ع) به رهجویان صادق،

آیت الله مصباح یزدی، صص۲۱-۱۵