نغمه شمشال قوم هنرمند در دل کوه ها

سازهای موسیقی کردی در شادی و غم, مردمان این دیار را همراهی می کند

نواهای موسیقی کردی از دیرباز تاکنون مخاطبان زیادی داشته و هر شنونده و مخاطبی را با خود همراه کرده‌اند. موسیقی کردی حال و هوایی روایی دارد و گویی با هر زخمه و نوای خود تاریخ این قوم را روایت می‌کند. پژوهشگران موسیقی کردی بر این باورند که موسیقی کردی در راستای حفظ زبان، ادبیات، فرهنگ، سرگذشت‌ها و در مجموع تمدن و پیشینه کردها به وجود آمده است و به نوعی راوی فرهنگ مردمان کرد است.

گزنفون، تاریخ نویس یونانی در این‌ باره نوشته است: در سال ۴۰۱ قبل از میلاد، بعد از حمله یونان به ایران، هنگامی که لشکر یونان قصد بازگشت از کردستان را داشت، کردها در حالی که نغمه‌ها و سرودهای دسته‌جمعی می‌خواندند یونانی‌ها را مورد حمله قرار دادند. گزنفون افزوده است که چگونه کردها در آن زمان با هنر موسیقی آشنایی داشتند و حتی از آن در جنگ‌ها هم استفاده می‌کردند.

● وداع با نوای تنبور

زندگی مردمان کرد با موسیقی پیوند عمیقی دارد. البته این مسأله ناشی از گستردگی و زیبایی این موسیقی است که با داشتن ظرفیت بالا، مردم این خطه را در همه مراحل زندگیشان، از مجالس شادمانی و عروسی تا تشییع جنازه و وداع با عزیزان همراهی می‌کند.

زیبایی و گستردگی موسیقی کردی موجب شده هر کس هر قدر هم با این موسیقی ناآشنا باشد شنیدن نام تنبور در او حال و هوای خاصی ایجاد می‌کند. مردم این استان حتی برای خاکسپاری عزیزان خود مراسم خاصی دارند که با تنبور نوازی همراه است. به نوعی می‌توان گفت عزیزان خود را با نوای حزن‌انگیز تنبور بدرقه می‌کنند.

زمانی که نفس‌های شخص در بستر مرگ به شماره می‌افتد، نوازنده تنبور با نواختن مقام‌های کلام و ذکر حقانی، روح او را تا الحاق به اصل خود همراهی می‌کند.‏ هنگام تشییع جنازه هم نوازنده تنبور جلوتر از تابوت و مقدم بر تشییع کنندگان تا خاکسپاری متوفی مقام «فانی فانی» را که یکی از گوشه‌های موسیقی کردی است، اجرا می‌کند و اشعاری مبنی بر ناپایداری انسان سر می‌دهد.‏

● سرنا و دهل در مراسم عزا ‏

در مناطق کردنشین و بخصوص کرمانشاه نوازندگان سرنا و دهل برای مراسم عزا و تشییع جنازه مقام‌های مخصوصی را که حاکی از غم صاحبان عزاست می‌نوازند.

در گذشته از سرنا و دهل علاوه بر آهنگ‌های شادی و عزا در موارد دیگر نیز استفاده می‌شد به عنوان مثال ‌در سحرهای ماه مبارک رمضان، نوازندگان سرنا و دهل به بلندی شهر می‌رفتند و با نواختن ساز مردم را برای اجرای مراسم سحری از خواب بیدار می‌کردند که اصطلاحاً به آن نقاره خوان می‌گفته‌اند که البته این روزها جای نقاره خوانان در ماه رمضان خالیست!

● «هوره» از نواهای قدیمی مردم کرد

هوره از نواهای قدیمی مردم کرد است. مشهور است نکیسای باربد برای خسرو و شیرین هوره می‌خوانده است. این ساز قبلا تنها نواخته نمی‌شده و تنبور نیز همراهش می‌شده است. هوره را در جنگ نیز جنگجویان کرد می‌خوانده‌اند. گونه دیگر هوره مویه یا مور است که در شیون و مرگ افراد، به وسیله زنان و در بعضی از نقاط توسط مردان خوانده می‌شود.

● «شمشال» نی چوپان‌ها

شمشال در واقع همان نی چوپان است و از لوله فلزی ساخته شده و در مراسم عروسی و شادی همراه با آواز به صورت تک‌نوازی به کار می‌رود. این ساز در عزا نیز کاربرد دارد. شمشال نوعی ساز بادی است از فلز که شبیه نی است و مانند نی نواخته می‌شود. این ساز در واقع همان نی چوپان است که سه جنبه حماسی، عرفانی و طبی دارد.

● «دوزله» سازی در حال فراموشی

دوزله یا زل در کردی به معنی نی است و دوزله یعنی دونی، که به هم چسبانده شده‌اند. این ساز از دو نی و گاه دو لوله مسی یا از جنس پَر یا استخوان قلم مرغان دیگر که به موازی به هم بسته شده، ساخته می‌شود به این ترتیب که برای درست کردن آن دو جفت استخوان را به وسیله موم به هم وصل می‌کنند و سپس شش سوراخ روی آن تعبیه کرده و به وسیله فیقه در آن می‌دمند و با حرکات انگشتان انواع ملودی‌ها را اجرا می‌کنند. با دمیدن ممتد توسط دهان در فیقه صدای دلنشین و گیرایی ایجاد می‌شود. از نظر موسیقایی این ساز دارای یک اکتاو کامل است و می‌تواند هفت نت اصلی را بنوازد. این ساز محلی که مخصوص مراسم شادمانی و عروسی‌هاست، در حال فراموشی است.

موسیقی کردی در لحظات شادی و غم مردمان این خطه را همراهی می‌کند و برایشان از شادترین تا غم‌انگیزترین روزهای زندگیشان نواهایی دارد و پا به پای آنها می‌آید. موسیقی کردی موسیقی‌ای است که به مردمانش وفادار است و هرگز تنهایشان نمی‌گذارد.

محمدرضا پارسا