الگوهای تجدد در درام مشروطه

تجدد و درام در مفهوم ادبیات نمایشی جدید، با ریشه اروپایی در ایران همزاد بوده اند و نه تنها در لحظه تاریخی واحدی به پیدایی آمده اند، بل در آغاز نمایندگانی كمابیش واحد نیز داشته …

تجدد و درام در مفهوم ادبیات نمایشی جدید، با ریشه اروپایی در ایران همزاد بوده اند و نه تنها در لحظه تاریخی واحدی به پیدایی آمده اند، بل در آغاز نمایندگانی كمابیش واحد نیز داشته اند: نخستین درام پرداز ایرانی همان نخستین نگره پرداز تجدد در حوزه های فلسفه و فرهنگ و تاریخ و زبان هم هست میرزا فتحعلی آخوندزاده، اما مناسبات این دو همزاد در تاریخ ۱۵۶ساله درام نویسی جدید ایران، همیشه روال و مسیر واحدی نداشته است. همچنانكه درك و تلقی ایرانی شده از مفهوم مدرنیته تجدد بلافاصله به شاخه ها و رویكردهایی چندگانه تقسیم می شد، ادراك نخستین بانیان درام نویسی در ایران نیز از كار خودشان به شكل رویكردهایی متفاوت بروز می یافت كه وجوه افتراق شان در گذر زمان و در عبور از گرهگاه های كلیدی و تاثیرگذار تاریخی، برجسته تر شده است، انقلاب مشروطیت یكی از اساسی ترین این گرهگاه هاست نقطه ای كه هم در زمینه تجدد و هم در قلمرو درام نویسی، عاقبت پرده تعارفات به كنار می رود و مواجهه رویكردهای مختلف گریزناپذیر می شود. در نظرگاهی كلی، مجموعه رویكردها در هر دو زمینه را می توان با عناوین «نگره مقلد» و «نگره مولد» دسته بندی كرد: منظری كه می كوشد «تجربه»ی مطلوبش را در سایه انطباق با «ایده»ی پیشینی و وارداتی تعریف كند، و منظری كه تبیین «نگره» یا «ایده»ی كنش خویش را در پیوند تنگاتنگ با «تجربه»ی تاریخی و زیست جهان فرهنگی خود می جوید. از نظر تاریخی در هنگامه انقلاب مشروطیت، نخستین منظر با ادراك اثبات گرایانه، كالبدی و عینی از تجدد پیوند می خورد، و دومین منظر با سویه انتقادی و ذهنی آن. انقلاب مشروطیت در لحظه ای رخ می دهد كه گویا ترجیح تغییرگرایی عینی بر تفسیرگرایی ذهنی ناگزیر شده است، و از آن پس است كه به ویژه با ظهور حكومت پهلوی همچون نماد اقتدار متمركز تجدد كالبدی و اثبات گرا در آغاز قرن جدید، سلطه یكی از آن دو همزاد بر دیگری قطعی می شود: ظاهرا عصر تجدد فرا می رسد و همزمان درام نویسی ایران كه در سده گذشته در جایگاه مهمترین قالب بیانی اندیشه تجدد ایستاده بود، افول می كند هر چند كه افول ادبیات «آشكارگی» و «مكالمه» درام و جای سپردنش به ادبیات «رمز» و «انزوا» شعر و داستان آغاز قرن پیشاپیش خبر از بن بست تجددی می دهد كه با احساس بی نیازی از مكالمه بر تخت نشسته بود.

حمید امجد

نویسنده و كارگردان