بازتاب انقلاب اسلامی ایران بر مصر

اولین واكنش نسبت به انقلاب اسلامی ایران توسط جماعت اخواان المسلمین صورت گرفت این جماعت در اعلامیه ای كه در سال ۱۹۷۹ آنرا منتشر نمود, ضمن ستایش انقلاب اسلامی ایران آن را الگویی برای مبارزت اسلامی خود علیه دولت وابسته و ضد اسلامی مصر به كار بندد وقوع انقلاب اسلامی موجب شد این جنبش از ركودی نزدیك به یك دهه خارج شود

● مقدمه:

کشور مصر در شمال قاره آفریقا و در کنار دریای مدیترانه و سرخ قرار دارد. وسعت آن در حدود یک میلیون كیلومتر مربع می‌باشد كه از این نظر بیست و هشتمین كشور جهان محسوب می‌گردد. (۱)

جمهوری عربی مصر با داشتن جمعیتی بالغ بر ۷۴ میلیون نفر، از لحاظ وسعت، موقعیت جغرافیایی، جمعیت و پیشرفت مهم‌ترین كشور عربی محسوب می‌شود. مصر از نظر تاریخی از جمله كشورهای با قدمت تاریخی است. حكومت فراعنه در این كشور به حدود ۶۰ قرن قبل از میلاد باز می‌گردد كه بعد از آن‌ها ایرانی‌ها، یونانی‌ها و اعراب بر این كشور حكومت رانده‌اند.

فرهنگ مصر فرهنگی اسلامی و غنی است كه از زمان‌های قدیم دانشمندان و متفكران بسیاری در معروف‌ترین دانشگاه مصر یعنی دانشگاه الازهر فعالیت داشته‌اند. مصر تنها كشور عربی است كه اقتصاد آن نسبت به دیگر كشورهای عربی و‌آفریقایی پیشرفت چشمگیری داشته است. اكثر جمعیت مصر كشاورز می‌باشند كه در دره و یا دلتای نیل یعنی تنها مناطق قابل كشاورزی مصر زندگی می‌كنند. (۲)

مهمترین نقش تعیین كننده از نظر عوامل طبیعی و جغرافیایی در مصر كانال سوئز است. اگر چه این كانال در زمان جمال عبدالناصر ملی اعلام گردید اما وجود آن در خاك مصر یكی از بارزترین عوامل تعیین كننده جغرافیایی برای این كشور محسوب می‌گردد.

موقعیت جغرافیایی و شرایط اقلیمی مصر سبب شده این كشور در منطقه خاورمیانه و قاره آفریقا نقش مهمی ایفا نماید. همچنین وجود شهرهای قدیمی در این كشور یعنی قاهره و اسكندریه به آن اهمیت ویژه‌ای داده است. از دیگر موقعیت‌های مهم مصر قرار گرفتن این كشور د رمنتهی الیه شمال شرقی آفریقاست كه قاره آفریقا را به قاره آسیا وصل می‌ماید و در واقع پل ارتباطی بین آسیای غربی و آفریقا و مدیترانه است. (۳)

دین رسمی كشور مصر اسلام می‌باشد و اكثریت مردم (۹۴ درصد) پیروان آن می‌باشند. اكثریت قریب به اتفاق مردم مصر شافعی مذهب هستند كه نزدیك‌ترین مذهب اهل سنت به شیعه اثنی عشری است و همین باعث شده تا مردم مصر از یكپارچگی خوبی برخوردار باشند. (۴)

با توجه به اهمیت دو كشور ایران و مصر در دنیای اسلام و پیشینه تاریخی كهن دو كشور بررسی تأثیرات و بازتاب‌های انقلاب اسلامی ایران بر این كشور مهم اسلامی و عربی قابل تأمل و توجه است كه مقاله حاضر در صدد بررسی روابط دو كشور و تبیین این تأثیرات می‌باشد.

● تاریخچه روابط میان ایران و مصر

سابقه تاریخی ارتباطات سیاسی ایران و مصر از زمان كوروش پادشاه هخامنشی آغاز می‌گردد. با ظهور اسلام رابطه میان دولت ایران و مصر وارد مرحله جدیدی شد. اسلام از دروازه مصر وارد آفریقا شد و با روی كار آمدن سلسله‌های اموی و عباسی و تحت تعثیب قرار گرفتن اهل بیت (ع) و شیعیان آنان بسیاری از بزرگان سادات در جستجوی پناهگاه به مصر و ایران كه به دور از دسترسی حاكمیت مركزی بود سفر كردند و از اینجا جایگها اهل بیت (ع) را در مصر و ایران می‌توان مشاهده كرد. سلسله فاطمیان بر اساس نهضت اسماعیلیات و بدست مردانی كه ایرانی بودند در مصر بوجود آمد. این حكومت مقتدر شیعی كه از سال‌های ۹۶۹ تا ۱۱۷۱ میلادی بر مصر حكومت می‌رانده‌اند، دانشگاه الازهر را كه به نام حضرت زهرا (س) الازهر نامیده شده را بنا نمودند كه قدیمی‌ترین دانشگاه به سبك و سیاق جدید در دنیای اسلام محسوب می‌شود.

در قرون معاصر مصر مهد ظهور اندیشه‌های نوین اسلامی و عربی بوده است. روابط فرهنگی ایران با مصر در این دوره با شروع فعالیت‌های اصلاحی سید جمال‌آلدین اسد‌آبادی در دنیای اسلام به ویژه در ایران و مصر نمود می‌یابد و سید جمال‌ با احیای اندیشه اصلاح‌گرایی نوین در اندیشه سیاسی مسلمانان عرب و نیز سردادن ندای وحدت میان شیعه و اهل سنت موفق به ایجاد نهضتی شد كه پس از او شاگردانش از جمله محمد عبده مفتی الازهر مصر آن را پیگیری و دنبال نمودند.

● روابط ایران و مصر پیش از انقلاب اسلامی ایران

در دوران معاصر روابط میان ایران و مصر دستخوش تحولات و دگرگونی‌های زیادی شده است. با توجه به نفوذ و سلطه انگلیس در این دوره بر هر دو كشور، ما شاهد نزدیكی روابط ایران و مصر هستیم تا جایی كه می‌بینیم ازدواج سیاسی میان خاندان پادشاهی دو كشور صورت می‌گیرد و فوزیه خواهر فاروق پادشاه مصر با محمدرضا پهلوی ولیعهد ایران ازدواج می‌نماید كه البته این ازدواج چندان دوام نمی‌آورد و به جدایی می‌انجامد.

از این زمان به بعد با كودتای افسران‌ آزاد در مصر در ۱۹۵۲ به رهبری جمال عبدالناصر و كودتای ۲۸ مرداد ۱۳۳۲ در ایران، كه در مصر منجر به سرنگونی رژیم پادشاهی و در ایران منجر به تثبیت رژیم پهلوی شد روابط دو كشور شدیدا تیره بود به طوری كه منجر به قطع روابط ایران و مصر گردید.

رژیم پهلوی دولت ناصر را به دست داشتن در قیام ۱۵ خرداد ۱۳۴۲ متهم نمود و مصر نیز رژیم پهلوی را به خاطر روابط نزدیك خود با اسرائیل مورد هجوم تبلیغاتی خود قرار داد. این شرایط تا زمان مرگ ناصر در ۱۹۶۹ و روی كار آمدن انورسادات همچنان ادامه داشت. (۵)

با روی كار آمدن انور سادات و گرایشات فراوان او به آمریكا روابط ایران و مصر مجددا رو به گرمی نهاد به نحوی كه در سال ۱۳۵۷ شاه ایران اولین منزلگاه خود را برای فرار از ایران، كشور مصر قرار داد و نهایتا نیز با مرگ شاه در یكی از بیمارستان‌های قاهره در آن كشور به خاك سپرده شد.

از لحاظ مراودات فرهنگی و دینی نیز شاهد هستیم كه در این دوره و از اواخر دهه ۱۹۴۰، نهضت جدید و منسجم‌تری شكل گرفت تا بار دیگر میان شیعیان و اهل سنت نزدیكی ایجاد شود. این نهضت مورد تأیید مرجع تقلید شیعه یعنی آیت‌الله بروجردی قرار داشت و آیت‌آلله محمدحسین كاشف‌الغطاء از مراجع تقلید نجف در عراق و علامه شرف‌الدین از مراجع لبنان از دیگرحامیان این نهضت از علمای شیعه بودند. در كشور مصر نیز نهضت یاد شده مورد تأیی شیخ عبدالمجید سلیم از دانشگاه الازهر و تعدادی از شاگردان او از جمله شیخ محمود شلتوت (رییس بعدی الازهر) و شیخ حسین البناء رهبر اخوان المسلمین قرار داشت. (۶)

در راستای نهادنیه شدن این رابطه نزدیك میان شیعه و سنی كه توسط علما و مراجع دو كشور ایران و مصر صورت می‌گرفت، در سال ۱۹۴۷ «دارالتقریب بین المذاهب الاسلامیه» در قاهره تأسیس شد. روند بهبود روابط دینی و مذهبی میان شیعیان و اهل سنت تا جایی پیش رفت كه شیخ محمود شلتوت مفتی‌الازهر در ۱۹۵۸ و در فتوایی شیعه اثنی عشری را مكتب بر حق اعلام كرد و به دنبال این فتوا برای تدریس تشیع در الازهر كرسی اختصاص داده شد. (۷)

● روابط ایران با دولت مصر پس از پیروزی انقلاب اسلامی

پیروزی انقلاب اسلامی ایران در سال ۱۹۷۹ میلادی و همزمان با مذاكرات كمپ دیوید در مصر رخ داد. با امضای پیمان كمپ دیوید میان مصر و اسرائیل و خروج مصر از جرگه كشورهای عربی در حال جنگ با اسرائیل روابط ایران و مصر قطع گردید و با پذیرش پناهندگی محمدرضا پهلوی از طرف دولت مصر و استقبال از شاه در قاهره متشنج‌تر گردید.

پس از امضای قرارداد كمپ دیوید حضرت امام خمینی (ره) با انتشار بیانیه‌ای به این خیانت مصر شدیدا اعتراض كردند.

متن بیانیه امام (ره) به این شرح است:

بسم الله الرحمن الرحیم

«اینجانب بیش از پانزده سال است كه خطر اسرائیل غاصب را گوشزد كرده‌ام و به دول و ملل غرب این حقیقت را اعلام نموده‌ام. اكنون با طرح استعماری صلح مصر و اسرائیل این خطر بیشتر ، نزدیك‌تر و جدی‌تر شده است. سادات با قبول این صلح وابستگی خود به دولت استعمارگر آمریكا را آشكارتر نمود، از دوست شاه سابق ایران انتظاری بیش از این نمی‌توان داشت.

ایران خود را همگام با برادران مسلمان كشورهای عربی دانسته و خود را در تصمیم‌گیری‌های آنان سهیم می‌داند. ایران صلح سادات و اسرائیل را خیانت به اسلام و مسلمین و برادرات عرب می‌داند و موضع سیاسی كشورهای مخالف این پیمان را تأیید می‌كند.(۸)

والسلام علیكم و رحمهٔالله

روح‌الله الموسوی الخمینی

۵/۱/۱۳۵۸

متأسفانه دولتمردان وقت پیام این بیانیه امام (ره) را درك نكردند تا آنكه حضرت امام در تاریخ ۱۱ اردیبهشت ماه ۱۳۸۵، دستور قطع رابطه دیپلماتیك با مصر را صادر فرمودند. متن دستور امام (ره) به این شرح است:

بسم الله الرحمن الرحیم

جناب آقای دكتر یزدی وزیر امور خارجه

با در نظر گرفتن پیمان خائنانه مصر و اسرائیل و اطاعات بی‌چون و چرای دولت مصر از آمریكا و صهیونیست، دولت موقت جمهوری اسلامی ایران قطع رابطه دیپلماتیك خود را با دولت مصر بنماید.

روح‌الله الموسوی الخمینی

علی‌رغم اینكه انور سادات صدام را آغازگر جنگ علیه ایران دانسته و موضع منفی نسبت به وی اتخاذ كرده بود، با ترور سادات، حسنی مبارك در جهت بهبود هر چه سریع‌تر روابط خود با عراق تلاش نمود تا آنجا كه با تمام توان در برابر ایران و در كنار عراق ایستاد. مصر كه در این مقطع زمانی به دلیل بهبود روابط خود با رژیم صهیونیستی در میان كشورهای اسلامی و عربی در انزوا قرار داشت. با بزرگ جلوه دادن خطر انقلاب ایران برای كشور منطقه سعی در ایجاد ائتلاف با این كشورها علیه ایران نمود تا ضمن بهبود روابط خود با كشورهای اسلامی امواج خروشان انقلاب اسلامی ایران را هر چه بیشتر مهار نماید.

● بازتاب انقلاب اسلامی ایران بر جامعه مصر

از سال ۱۹۷۸ م، غالب جریان‌های اسلامی سیاسی مصر ، به صورتی صریح یا ضمنی ، سیاست‌های رسمی نظام سیاسی حاكم بر مصر در تأیید شاه ایران ، انتقاد از انقلاب اسلامی ایران و رهبری آیت‌الله امام خمینی را مورد انتقاد قرار داده‌اند . برخی از این جریان‌های اسلامی ، هدف این موضع و سیاست رسمی را تلاش برای برانگیختن احساس نفرت توده مردم نسبت به الگوی « اسلام گرا » در ایران قلمداد و تفسیر كردند . دعوت رژیم انورسادات از شاه ایران ، برای اقامت در مصر و پس از آن موضع گیری رسمی این رژیم در مسئله گروگان‌های امریكایی در تهران ، بر فاصله میان دیدگاه دولت و دیدگاه حركت‌های اسلامی در مصر افزود .(۹)

گروه‌های اسلام گرای مصری ، این دیدگاه دولت كه كمك به شاه را نشانه حق شناسی نسبت به كمك‌های نفتی و نظامی و اقتصادی وی به مصر در طی جنگ سال ۱۹۷۳ و پس از آن می‌دانست ، به شدت مورد سرزنش قرار دادند . آنان در مقابل ، اقدامات شاه در فروش نفت به اسرائیل ، در دوره تحریم نفتی سال ۱۹۷۳ م و همكاری مستحكم با این رژیم در زمینه نظامی و اطلاعاتی را یادآور شدند . جریان‌های اسلامی مصر بر آن بودند كه اقدامات رژیم سادات در حمایت از شاه ، بر اساس تقاضای ایالات متحده امریكا و به هدف اقناع امریكا ، بر توانایی مصر ، برای پر كردن جای رژیم شاه – به عنوان قدرت بزرگ منطقه‌ای – انجام گرفته است . این جریان‌ها ، رسانه‌های تبلیغاتی مصر را متهم می‌كردند كه از طریق حمله به آیت‌الله خمینی و حكومت جدید ایران ، در جهت گسترش شكاف میان شیعه و سنی می‌كوشند .

انقلاب اسلامی ایران در سال‌های نخست ، عواطف بخش وسیعی از نیروهای اسلام گرای مصری را به سوی خود جلب كرده بود . تصویرهای امام خمینی در قاهره و برخی شهرهای دیگر رواج یافت و تظاهرات گسترده‌ای در مخالفت با ورود شاه به مصر به راه افتاد .

ملت و جامعه مصر به طور كلی به نحو خوبی با انقلاب اسلامی ایران برخورد نموده و از آن استقبال نمودند. علت این استقبال در جامعه دینی مصر به خصوص از سوی گروه‌های اسلام‌گرا و مبارز مصری به دلیل شرایط خاص آن زمان در جامعه مصر بود.

تأثیر مهم انقلاب ایران بر مصر، تقویت و تشدید جریان«بازگشت به اسلام» است كه در تاریخ مصر ریشه‌ی دیرینه‌ای دارد. این گرایش اگر چه در پی تحولات سیاسی زمان جنگ اسراییل و مصر و شكست مصر تا حدود زیادی تضعیف شد، لیكن با پیروزی انقلاب اسلامی ایران جان تازه‌ای گرفت.

به رغم اختلاف نظر میان جریان‌های مختلف اسلامی مصر بر سر انقلاب اسلامی ایران و تحولات آینده آن ، پیروزی این انقلاب در نگاه غالب این جریان‌ها ، در حقیقت پیروزی ایدئولوژی سیاسی اسلام و تجسم آن در شكل یك دولت بود . برخی گروه‌های اسلامی مصر ، از ابعاد و شعارهای فرامرزی و فراوطنی انقلاب ایران كه همه مسلمانان بتوانند در سایه آن تاریخ و الگوی برتر و تحولات امت اسلامی را با این واقعیت جدید پیوند دهند ، استقبال كردند. انقلاب ایران به آنان ثابت كرد كه قدرت رویارویی با نیروهای امپریالیستی و پیروزی بر آنان را دارند .

جنبش‌های اسلامی مصر از این كه انقلاب ایران خواهان عقب نشینی اسرائیل از تمامی خاك فلسطین اشغالی، یعنی اراضی سال ۱۹۴۸ م و ۱۹۶۷ م شده بود، استقبال كردند و این موضع را با موضع غالب كشورهای عرب آن زمان كه به عقب نشینی اسرائیل از اراضی اشغالی سال ۱۹۶۷ م و اعطای حق تعیین سرنوشت به ملت فلسطین اكتفا می‌ورزیدند ، مقایسه كردند . گروه‌های طرفدار ایران در میان جریان‌های اسلامی در مصر ، ایالات متحده امریكا ، اتحاد جماهیر شوروی سابق ، اسرائیل و شاه سابق را به توطئه چینی علیه انقلاب ایران متهم می‌كردند . باور به وجود چنین توطئه بین‌المللی علیه انقلاب اسلامی ، در ادبیات سیاسی حركت‌های اسلامی مصر به فراوانی به كار گرفته شده است و در تفسیر بسیاری حوادث ، رخدادها و روابط ، از همین مفهوم توطئه پنداری استفاده شده است .

هیكل كه از روزنامه‌نگاران معروف مصر می‌باشد در رابطه با تأثیرات انقلاب اسلامی بر توده‌های مردم در كشورهای اسلامی و همچنین دیدگاه‌های حضرت امام خمینی (ره) می‌گوید:

«در سال ۱۹۷۸ در حالی كه انقلاب اسلامی ایران در اوج خود بود، حكومت مصر از رژیم شاه حمایت می‌كرد و حتی فتوای دینی مبنی بر لزوم اطاعت از ولی امر از سوی برخی از علمای مصر صادر شده بود به طوری كه هنگام مصاحبه با امام خمینی (ره) در پاریس [قبل از پیروزی انقلاب] و مصاحبه بعدی با ایشان در قم [بعد از پیروزی انقلاب] ایشان با تلخی از من پرسید كه چرا بعضی از علمای دین در مصر علیه انقلاب اسلامی فتوا می‌دهند در حالی كه پیش از این اعراب از شركت شاه در طرح‌های غربی در منطقه شكایت داشتند و حالا انقلاب اسلامی نه تنها ایران را از این طرح‌ها خارج ساخته، بلكه در مقابل آن‌ها به مبارزه پرداخته است. اضافه بر این اعراب از روابط ایران با اسرائیل شاكی بودند و حالا این روابط قطع شده و مقر نمایندگی اسرائیل به سازمان آزادی‌بخش فلسطین واگذار شده است. با این وجود تأثیرات انقلاب اسلامی بر توده‌های مردم و جنبش‌های اسلامی انكار ناپذیر است. (۱۰)

پژوهشگر: حامد عبدوس

پی نوشت ها:

۱- كتاب سبز مصر ، ص ۱ .

۲- همان ، ص ۱۱ .

۳- همان ، ص ۱۲ .

۴- منوچهر محمدی ، بازتاب جهانی انقلاب اسلامی ، ص ۲۷۱ .

۵- منوچهر محمدی ، بازتاب جهانی انقلاب اسلامی ، ص ۲۷۲ .

۶- جان . ال . اسپوزیتو ، انقلاب ایران و بازتاب جهانی آن ، ص ۱۵۳ .

۷- همان ، ص ۱۵۴ .

۸- كتاب سبز مصر ، ص ۹۸ .

۹- بوستان كتاب قم ، انقلابی متمایز ( جستارهایی در انقلاب اسلامی ایران ) ، ص ۳۷۳ .

۱۰- جمیله كدیور ، مصر از زاویه ای دیگر ، ص ۱۲ .

۱۱- بوستان كتاب قم ، انقلابی متمایز ( جستارهایی در انقلاب اسلامی ایران ) ، ص ۳۷۵ .

۱۲- همان ، ص ۳۷۶ .

۱۳- منوچهر محمدی ، بازتاب جهانی انقلاب اسلامی ، ص ۲۷۹ .

۱۴- عباس خامه یار ، تأثیرات انقلاب اسلامی بر جنبش اخوان المسلمین ( پایان نامه ) ، صص (۲۵۷-۲۵۶)

۱۵- جان . ال . اسپوزیتو ، انقلاب ایران و بازتاب جهانی آن، ص ۱۵۹.

۱۶- بوستان كتاب قم ، انقلابی متمایز ( جستارهایی در انقلاب اسلامی ایران ) ، ص ۳۷۷ .

۱۷- منوچهر محمدی ، بازتاب جهانی انقلاب اسلامی ، ص ۲۸۰

۱۸- بوستان كتاب قم ، انقلابی متمایز ( جستارهایی در انقلاب اسلامی ایران ) ، ص ۳۷۹ .

۱۹- منوچهر محمدی ، بازتاب جهانی انقلاب اسلامی ، ص ۲۷۸ .

---