چرا در فتوا بین فقهای اسلامی اختلاف نظر وجود دارد

قسمت مهمی از اختلافات فقها ناشی از اختلاف در اصول فقه است مثلاً درباره حجیت اجماع غیرمدرکی و شهرت فتوائیه اختلاف عقیده است

ما به عنوان مسلمان می‌دانیم که خداوند متعال احکامی را برای ما مقرر داشته است و انجام آنها را از ما خواسته است. برای شناخت تفصیلی این احکام، باید فقه و علوم وابسته به آن را همچون ادبیات عرب (صرف و نحو)، معانی و بیان، لغت، رجال، تفسیر، درایه و علم الحدیث و اصول فقه را آن چنان آموخت تا شخص بتواند خود با مراجعه به ادله احکام، آنها را استنباط و استخراج نماید. از سوی دیگر از آنجا که بدیهی است همه کس نمی‌تواند مجتهد شود، لذا لازم است کسانی که مجتهد نیستند برای شناخت اجمالی احکام شرعی به مجتهدین جامع الشرایط مراجعه کرده و از ایشان تقلید نمایند.

مجتهدین و به تعبیر دیگر فقها در بسیاری از احکام شرعی اتفاق عقیده دارند اما در برخی احکام نیز اختلاف عقیده دارند.

حال سوال این است که وقتی خدا یکی است، پیامبر(ص) و کتاب آسمانی یکی است و دوازده امام معصوم(ع) بعد از پیامبر(ص) مفسر و مبیین شریعت‌اند، این اختلافات در میان فقهاء چه جایگاهی دارد؟ و چطور است که یکی کاری را واجب می‌داند دیگری مستحب، یکی کاری را حرام و مبطل عمل می‌داند ولی دیگری آن را حرام می‌داند ولی مبطل عمل نمی‌داند، یکی چیزی را شرط می‌داند و دیگری شرط نمی‌داند؟

برای پاسخ به سوال فوق لازم است ابتدا فرق میان فقه و شریعت بیان شود. شریعت به معنای مجموعه دستورات و احکامی است که خداوند متعال برای انسان‌ها مقرر داشته است و توسط پیامبر(ص) و ائمه اطهار(ع) تبیین شده است.[۱]

در شریعت هیچ گونه اختلافی وجود ندارد. یعنی این گونه نیست که خداوند متعال دو حکم مختلف را برای یک موضوع وضع کرده باشد یا ائمه اطهار(ع) برای یک فعل یا ترک فعل دو یا چند حکم مختلف را بیان کرده باشند. در شریعت هیچ اختلافی نه در احکام و نه در اعتقادات آن وجود ندارد و اصولاً یکی از معجزات قرآن کریم ـ به عنوان آیینهٔ شریعت ـ همین است.

قرآن می‌گوید: «ولو کان من عند غیرالله لوجدوا فیه اختلافاً کثیراً»

«اگر قرآن از پیش غیرخدا بود در آن اختلاف زیادی را می‌یافتند.»

و از آن جا که در شریعت هیچ اختلافی نیست، روایان و اصحاب ائمه(ع)، گاه از ایشان سوال می‌کردند که اگر دو خبر مختلف از شما نقل شود به کدامیک عمل کنیم؟ یعنی پیش فرض سوال کننده این بوده که در شریعت هیچ اختلافی نیست و لذا اگر یک راوی، روایتی را مغایر با روایت راوی دیگر از یک امام(ع) یا دو امام(ع) نقل کند، قطعاً یکی از این دو نادرست است حال برای شناخت روایت مطابق واقع چه باید کرد؟ ائمه اطهار(ع) هم بر این پیش فرض مهر تایید زده و لذا راههایی را برای پیدا کردن حکم واقعی شریعت بیان کرده‌اند. نزد فقها روایاتی که بیانگر این راهها می‌باشند به «اخبار علاجیه» معروفند.

تا به حال معنای شریعت را دانستیم. اما ببینیم فقه به چه معناست؟ فقه به معنای فهم احکام شریعت از روی ادله تفصیلی آنهاست.[۲]

فقه یک علم است و خصیصه بشری دارد. فقه به معنای برداشت فقها از شریعت است. یعنی هر فقیهی با مراجعه به قرآن، روایات و سایر ادله، برای او فهمی حاصل می‌شود که به آن فقه گویند. چون این فهم خصیصه بشری دارد، لذا طبیعی است که فهم هر مجتهدی ممکن است با مجتهد دیگر در مواردی تفاوت کند.

به عبارت دیگر فقه یک علم است همانند سایر علوم و همانطور که در هر علمی متخصصان و دانشمندان آن، ممکن است با همدیگر اختلاف عقیده داشته باشند فقه هم از این قاعده مستثنی نیست. همان‌گونه که روانشناسان. اقتصاددانان، جامعه شناسان، پزشکان، زیست شناسان و ... در مواردی با هم اختلاف عقیده دارند در فقه نیز فقها ممکن است اختلاف عقیده داشته باشند.

حتی اگر فقها با هم جمع شوند و صحبت کنند و به نتیجه واحدی برسند. باز هم ممکن نیست که دانشمندان یک رشته در همه موضوع به وحدت نظر برسند. چنان که مثلاً در اقتصاد یکی طالب سیستم اقتصاد خصوصی و سرمایه‌داری و نظام عرضه و تقاضا است و دیگری طالب اقتصاد دولتی و نظارت و دخالت دولت در اقتصاد؛ یکی در اقتصاد سرمایه‌داری قائل به دخالت حداقل دولت و نظارت حداقل اوست. اما دیگری به نظارت بیشتر دولت معتقد است و ... حال این دو گروه هر چه بنشینند و با هم صحبت کنند باز به یک نظر و عقیده نمی‌رسند و نخواهند رسید. فقه هم از این قاعده مستثنی نیست.

بله گرچه اختلاف طبیعی است، اما چون در امور اجتماعی اختلاف باعث هرج و مرج می‌شود، لذا در این زمینه باید یک نظر و عقیده به عنوان قانون، اجرا شود و لذا فقها می‌گویند اگر حاکم و رهبر جامعه در امری حکم می‌دهد، این حکم بر همگان حتی بر سایر فقها لازم الاتباع است.

اما در خصوص منشأ اختلاف فقها اولاً باید دانست که فقه از زمره علوم تجربی و آزمایشگاهی نیست که بتوان با کشف حقیقت از اختلاف خودداری نمود گرچه در این علوم نیز اختلاف عقیده دیده می‌شود. فقه از زمره علوم انسانی است و طبیعی است در این گونه علوم، به طور طبیعی اختلاف عقیده بیشتر از علوم تجربی همچون زیست، فیزیک و شیمی است.

---