چه خاکی بر سرمان بریزیم

دکتر مهرداد کریمی متخصص طب سنتی از خوبی ها و خطرهای خاک نیشابوری یا گل سرشور می گوید

بسیاری از مادربزرگ‌ها و پدربزرگ‌های ما هنوز هم از مواد شوینده قدیمی مثل حنا، سدر، چوبک و صابون‌های برگردان برای شستشوی مو استفاده می‌کنند و موادشوینده امروزی را قبول ندارند...

در گفت‌و‌گویی با دکتر مهرداد کریمی، متخصص طب سنتی، در مورد این مواد و مقایسه آنها با شوینده‌های شیمیایی پرسیدیم و خواستیم ما را با گل سرشور بیشتر آشنا کنند.

▪ در ایران قدیم از مواد گیاهی و معدنی برای شستشوی سر و مو استفاده می‌شده آیا استفاده از این مواد مزیت ویژه‌ای بر سایر شامپو‌ها دارد؟

اگر موادی که برای شستشو به کار می‌روند طبیعی باشند، هم با طبیعت انسان سازگارترند و هم عوارضشان کمتر. البته نباید فراموش کرد امکان ایجاد عارضه با منابع طبیعی هم وجود دارد ولی اگر میزان مصرف اندک باشد، عارضه‌دار نخواهد بود.

▪ در طب سنتی معمولا از چه موادی برای شستشو استفاده می‌شود؟

شاید با مفهوم «خضاب» آشنا باشید. خضاب‌ها شامل موادمعدنی و گیاهی و به ندرت حیوانی هستند. در طب سنتی، خضاب‌هایی که مورد استفاده قرار می‌گیرد، مواد گیاهی و بعد از آن معدنی است. خضاب هم کاربرد درمانی دارد و هم فرآورده‌ای آرایشی و پاک‌کننده است. بسیاری از مردم فکر می‌کنند خضاب کردن، فقط به معنای رنگ کردن مو است در حالی که در طب سنتی یکی از اشکال استفاده از دارو، خضاب کردن بوده است. معروف‌ترین و شناخته‌ترین خضاب، حناست. گرچه برخی خضاب‌ها فقط برای رنگ و درخشان کردن مو استفاده می‌شده‌اند ‌ولی برخی دیگر به عنوان دارو برای رفع سردرد، افزایش حافظه و ناراحتی‌های پوست سر، کچلی، بیماری‌های قارچی و... به کار می‌رفته‌اند.

▪ آیا گل سرشور هم نوعی خضاب است؟

بله، در طب سنتی بحثی به نام طین (گل) وجود دارد. طین‌ها داروهایی با منشاء ماده معدنی هستند که به صورت خاک در دسترس قرار دارند. یکی از کاربردهای آنها در پاکیزگی و بهداشت پوست وموی سر است. از مهم‌ترین طین‌هایی که برای شستشو استفاده می‌شده، خاک سفید، خاک سبز (نرم‌کننده پوست سر و برطرف‌کننده شپش)، خاک زرد (این خاک برای شستشو استفاده نمی‌شده است و مصارف درمانی داشته) و گل سرشور یا خاک نیشابوری بوده است. «خاک نیشابوری» یا «خراسانی»، معروف به «گل سرشور» نوعی خاک ‌سفید و خوشبو با طعمی خوب و کمی شور است. این گل کم‌ضررتر از خاک‌های دیگر و طبیعت آن مانند سایر طین‌ها سرد و خشک است اما هر چه میزان شوری آن بیشتر شود، به سمت گرمی گرایش می‌یابد.

برخی افراد گل سرشور را با «بنتونیتی» که در حال حاضر در ناحیه خراسان وجود دارد، مطابقت داده‌اند.

▪ خواص گل سرشور چیست؟

تقویت مو، بلندکننده آن و ترمیم‌کنندگی. اثر ترمیم‌کنندگی گل سرشور به پوست سر محدود نیست بلکه در زخم‌ها نیز کاربرد دارد. در سال ۱۳۸۶ بیمارستان امام‌خمینی(ره) به سرپرستی دکتر امامی رضوی، از گل‌سرشور برای ترمیم زخم و التهاب اطراف کولستومی استفاده کردند. محتویات داخل روده، پوست ناحیه‌ کولستومی را زخم می‌کند و استفاده از گل سرشور به مدت ۷روز، عوارض پوستی ناحیه کولستومی را ترمیم خواهد کرد.

▪ برخی افراد می‌گویند گل سرشور باعث ریزش مویشان می‌شود. این گفته حقیقت دارد؟

بله، با سنگین شدن مو و خیس شدن آن ممکن است مو به راحتی کنده و شستن سریع و شتابزده باعث ریزش آن شود. برای پاک کردن گل باید به آرامی مو را شست. بسیاری از افراد برای کاهش این عارضه از مخلوط آب و گلاب استفاده می‌کنند تا عوارض پوستی گل‌سرشور کم شود. برخی افراد نیز از کتیرای طبیعی همزمان استفاده می‌کنند. البته این کار را توصیه نمی‌کنم و بهتر است بعد از تمیزشدن گل سرشور ، کتیرا با آب حل و مو و کف سر با آن پوشیده شود. این کار، هم عوارض گل‌سرشور را کم می‌کند هم باعث باقی ماندن مواد معدنی روی کف سر می‌شود. کتیرا نیز آثار مثبتی بر پوست و مو دارد. البته ترکیب گلاب و کتیرا را می‌توان همزمان استفاده کرد.

▪ آیا غیر از این عارضه خاک‌ها عوارض دیگری هم دارند؟

بله، ممکن است استفاده از طین‌ها به صورت موضعی در افراد مستعد عوارضی نظیر زخم، خشکی شدید پوست، بروز ضایعات پوسته‌ریزی‌دهنده و... بدهد.

▪ در مجموع استفاده از خاک‌ها را توصیه می‌کنید؟

بله، طین‌ها فواید بی‌شماری دارند و برای کاهش عارضه کافی است ‌زمان استفاده از آنها روی پوست کوتاه‌ شود یا آن را با سایر مواد نظیر کتیرا مخلوط کرد.

▪ روش استفاده از گل سرشور را هم بفرمایید.

باید ۵ گرم از خاک‌ را با آب به‌تدریج مخلوط کنید و آرام هم بزنید تا قوام آن به حدی برسد که جاری نشود و موضعی باقی بماند. آن را روی سر قرار دهید. این مقدار برای مساحتی از پوست معادل کف دست کفایت می‌کند. افراد گرم مزاج بهتر است طین را در نواحی‌ای که مو نیست در بخش فوقانی پیشانی بمالند و بگذارند ۲۰ دقیقه تا نیم ساعت باقی بماند. بعد از آن باید حتما به آرامی با آب گرم، گل‌ را از روی سر شست.

▪ استفاده از گل سرشور به تنهایی برای شستشو کافی است؟

با استفاده از گل سرشور معمولا چربی‌ها کاملا پاک می‌شود البته می‌توان بعد از آن از شامپو هم استفاده کرد. استفاده همزمان باعث می‌شود از آثار خوب گل سرشور هم بهره‌مند شوید.

▪ این خاک منع استفاده ندارد؟

نه، چون ماده موثره آن در خون بسیار بالا نمی‌رود و به عبارتی جذب سیستماتیک ندارد. مصرف آن برای زن باردار و جنین مشکل ایجاد نمی‌کند اما توجه به این نکته لازم است که موادمعدنی می‌توانند عارضه داشته باشند و برای احتیاط بهتر است در دوران بارداری مصرف نشوند.

▪ برای چه کسانی معمولا استفاده از گل سرشور را توصیه می‌کنید؟

افرادی که دچار چربی شدید موی سر هستند، بهتر است هر هفته یا هر ۲ هفته یک بار گل سرشور استفاده کنند. افرادی که ریزش مو دارند بهتر است با احتیاط از گل سرشور استفاده کنند.

▪ آیا خاک‌ها را می‌توان به راحتی از عطاری‌ها خرید؟

نه، متاسفانه تهیه گل‌سرشور به این راحتی نیست که به عطاری بروید و آن را بخرید. حتما باید گل سرشور را از فرد معتمد و مطمئنی تهیه کرد. طین‌ها در کشور ما استاندارد شده نیستند و محل تهیه آنها مهم است. بسیاری از افراد متقلب طین‌هایی را تهیه می‌کنند که ممکن است مواد معدنی با آثار نامطلوب مانند آرسنیک داشته باشد که استفاده از آن روی پوست آسیب‌دیده مشکل‌ساز خواهد شد.

سمیه مقصودعلی