مدیریت منابع آب در شرایط خشکسالی

از ابتدای تاریخ, خشکسالی بخشی از تغییرات آب و هوای محیط ما بوده است شاید از خود بپرسیم آیا پیشرفت در زندگی بشر موجب شده تا با پدیده خشکسالی برخوردی متفاوت با یک بلای غیرمترقبه کنیم بدون شک خشکی به عنوان یک پدیده آب و هوایی ممکن است هرچند گاهی رخ دهد اما آیا در طول دوره های خشکی گذشته برنامه های موفقیت آمیزی اجرا شده است

از ابتدای تاریخ، خشکسالی بخشی از تغییرات آب و هوای محیط ما بوده است. شاید از خود بپرسیم آیا پیشرفت در زندگی بشر موجب شده تا با پدیده خشکسالی برخوردی متفاوت با یک بلای غیرمترقبه کنیم؟‌بدون شک خشکی به‌عنوان یک پدیده آب و هوایی ممکن است هرچند گاهی رخ دهد اما آیا در طول دوره‌های خشکی گذشته برنامه‌های موفقیت‌آمیزی اجرا شده است؟ آیا از بی‌تدبیری‌های گذشته درس آموخته‌ایم؟ شواهد نشان می‌دهد که جامعه تمایلی برای برنامه‌ریزی جهت مقابله با خشکسالی یا پیش‌بینی آن نداشته است.

خشکسالی به دوره‌ای از زمان اطلاق می‌شود که عرضه رطوبت در آن زمان در سطح مشخصی کمتر از حد موردانتظار شرایط معمول آب و هوایی باشد و به‌طور کلی خشکسالی را از نظر جوی، هیردولوژی و کشاورزی مورد بحث قرار می‌دهند و بعضی نیز اصطلاح خشکی از منظر جامعه‌شناسی )Sociologicaldrough( را معرفی کرده‌اند که در آن آب قابل دسترس کمتر از حد موردانتظار جهت فعالیت‌های اقتصادی و اجتماعی می‌باشد به‌طور کلی خشکسالی از دو جزء تشکیل شده است.

۱) جزء آب و هوایی که منجر به کاهش بارش و آب قابل دسترس می‌شود.

۲) جزء تقاضا برای مصرف آب

مصلح‌الدین رضایی-عضو هیئت علمی بخش خاک و آب مرکز تحقیقات کشاورزی اصفهانمعمولا دولت‌ها در برخورد با پدیده خشکسالی عمده فعالیت خود را جزء دوم یعنی کاهش تقاضا برای مصرف آب متمرکز می‌کنند. با این حال اگرچه برنامه‌ریزی دولت‌ها برای مواجه شدن با پدیده خشکسالی می‌تواند تا حد زیادی موثر باشد اما قبل از هرگونه برنامه‌ریزی باید مشکلات اساسی که مانع اجرای فعالیت موردنظر می‌گردد را شناسایی کرد. مقاله موردنظر به بحث درباره این عوامل در مدیریت خشکسالی پرداخته و مباحثی همچون شناسایی نشانه‌های خشکسالی جهت برنامه‌ریزی، موانع عمده برنامه‌ریزی برای خشکسالی و راهکارهای برنامه‌ریزی را مورد بررسی قرار می‌دهد.

نگرش انسان به آب به فراوانی آن بستگی دارد اگر فراوان باشد از نظر برخی موهبتی الهی تصور می‌شود که در هر زمان و به هر مقصودی آزادانه می‌توان از آن بهره‌مند شد اگر کمیاب باشد به کالایی بس ارزشمند مورد توجه عموم و مسئله‌ای برای ستیزه و حتی جنگ، بین استفاده‌کنندگان آن تبدیل می‌شود. تمدن‌های گوناگون نسبت به آب، طیفی از نگرش‌ها بین آن دو کران داشته‌اند.

حقیقت تلخی که با آن روبرو هستیم این است که برکات ناشی از آب به یکسان بر جهان ارزانی نگشته‌اند و از این‌رو در بسیاری از نقاط جهان با پدیده خشکسالی روبرو هستیم. از ابتدای تاریخ خشکسالی بخشی از تغییرات آب و هوایی محیط ما بوده است و بقای بشریت گواهی است بر ظرفیت تحمل‌پذیری او در چنین پدیده آب و هوایی. اولین گزارشات مربوط به کوشش‌های بشر برای مبارزه با خشکسالی در داستان حضرت یوسف در انجیل آمده است که در آن فرعون مصر به یوسف ماموریت داد تا اولین برنامه‌های مبارزه با خشکسالی را تهیه و اجرا کند.

شاید از خود بپرسیم آیا پیشرفت در زندگی بشر موجب شده تا با پدیده خشکسالی برخوردی متفاوت با یک حادثه غیرمترقبه داشته باشیم؟ بدون شک خشکی به‌عنوان یک پدیده آب و هوایی ممکن است هرازچندگاهی رخ دهد اما در طول دوره‌های خشکی گذشته برنامه‌های موفقیت‌آمیزی اجرا شده است؟ آیا از بی‌تدبیری‌های گذشته درس آموخته‌ایم؟ شواهد نشان می‌دهد که جوامع تمایلی برای برنامه‌ریزی جهت مقابله با خشکسالی یا پیش‌بینی آن نداشته‌اند.

به نظر می‌رسد همیشه به جای برخورد پیشگیرانه و برنامه‌ریزی قبلی با خشکسالی اقدام به واکنش‌های مقطعی می‌کنیم و مهمترین عملی که همه منتظر آن هستیم این است که باید انتظار باران بکشیم. خشکسالی به دوره‌ای از زمان اطلاق می‌شود که عرصه رطوبت در آن زمان در سطح مشخصی کمتر از حد مورد انتظار شرایط معمول آب و هوایی باشد. به‌طور کلی خشکسالی از دو جزء تشکیل شده است. جزء آب و هوایی که منجر به کاهش بارش و آب قابل دسترس می‌شود و جزء تقاضا برای مصارف آب معمولا دولت‌ها در برخورد با پدیده خشکسالی عمده فعالیت خود را در جزء‌دوم یعنی کاهش تقاضا برای مصرف آب متمرکز می‌کنند. قبل از هرگونه برنامه‌ریزی جهت برخورد با خشکسالی باید مشکلات اساسی که مانع اجرای فعالیت‌های مورد نظر می‌گردد را شناسایی کرد.

● موانع برنامه‌ریزی کارآمد برای خشکسالی

اگرچه برنامه‌ریزی دولت‌ها برای مواجه شدن با پدیده خشکسالی می‌تواند تا حد زیادی موثر باشد، اما قبل از هر گونه برنامه‌ریزی باید مشکلات اساسی که مانع اجرای فعالیت‌های موردنظر می‌گردد را شناسایی کرد. پنج مانع عمده که باید مورد بررسی قرار گیرند عبارتند از:

۱) شفافیت خشکسالی

۲) تصادفی بودن خشکسالی

۳) پدیده خشکسالی

۴) هزینه‌ها و ضررهای خشکسالی -۵ ملاحظات سیاسی

● شفافیت‌سازی تعریف خشکسالی

برنامه‌ریزان و مدیران سوانح غیرمترقبه بر این باورند که پدیده‌هایی همچون خشکسالی کاملا شفاف و بر همگان روشن است. اصولا برنامه‌های لازم جهت کاهش اثرات اغلب سوانح طبیعی امری مشکل است زیرا شدت و دوره بازگشت این حوادث ناشناخته‌اند. اگرچه تخصص چندانی برای تعیین زمان سیل، آتشفشان یا زلزله لازم نمی‌باشد با این وجود عدم اطمینان قابل توجهی در مورد زمان شروع و ختم پدیده خشکسالی وجود دارد. از طرفی خشکسالی یک حادثه آنی نیست بلکه نوعی پدیده تدریجی می‌باشد. بحث درباره برنامه‌ریزی خشکسالی و مدیریت منابع آب تعریفی از اجزای تشکیل دهنده خشکسالی می‌باشد. عدم صراحت و شفافیت در تعریف می‌تواند یک عامل اساسی در اینکه چرا برنامه‌ریزی برای خشکی و مدیریت منابع آب آن چنان که شایسته است مورد توجه قرار نگرفته باشد.

● تصادفی بودن خشکسالی

از نظر تاریخی تا زمانی که خشکسالی منجر به کمبود شدید آب نشود، توجه دولت‌ها به آن جلب نمی‌گردد.بیشترین مانع برای برنامه‌ریزی کمبود آب حاصل از خشکسالی، تصادفی بودن این پدیده است. خشکسالی به‌عنوان یک امر مسلم باقی خواهد ماند و فقط دوره و شدت آن نامعلوم است. بنابراین عقلانی است که برای کاهش هزینه‌ها و عوارض خشکسالی برنامه‌ریزی مناسب انجام داد.

● پدیده خشکسالی

مانع دیگر در راه برنامه‌ریزی خشکسالی در ماهیت این پدیده نهفته است. خشکسالی می‌تواند بهترین سیاست‌ها و برنامه‌ریزی‌ها را غیرعملی سازد مگر آنکه افراد هر جامعه در برخورد با این پدیده به یک توافقی در بین خود برسند یا اینکه از طرف دولت مجبور به انجام برنامه‌های موردنظر گردند. افرادی که خشکسالی را تجربه می‌کنند، دارای اختیارات محدودی برای مقابله با آن هستند و مقابله جمعی توسط تمامی افراد (چه آنها که خشکسالی را تجربه کرده‌اند و چه آنها که تجربه نکرده‌اند) بهترین راه‌حل را ارائه می‌دهد.

● هزینه‌ها و عوارض خشکسالی

عدم اطلاع عمومی از ضرر و زیان‌های خشکسالی یکی دیگر از دلایلی است که علاقه‌مندی برای برنامه‌ریزی خشکسالی را کاهش می‌دهد. عموما تصور بر این است که میزان ضررهای ناشی از خشکی کمتر از سوانح غیرمترقبه (که معمولا واضح‌تر و در دوران کوتاه‌تری اتفاق می‌افتد) می‌باشد. در مقام مقایسه ضررهای خشکسالی در زمان طولانی‌تری توزیع می‌شود. زمانی که به ضررهای واقعی خشکسالی پی برده شود، این ضررها می‌تواند ضررهای ناشی از حوادث غیرمترقبه را ناچیز جلوه دهد. برای مثال در استرالیا بین سال‌های ۱۹۴۵-۱۹۷۵ ضررهای خشکسالی چهار برابر ضررهای ناشی از دیگر سوانح طبیعی غیرمترقبه بوده است.

به علاوه تمامی هزینه‌های ناشی از خشکسالی کاملا مشخص و تعریف شده نیست. اثرات اجتماعی خشکسالی و هزینه‌های مربوط به آن و چگونگی نفوذ اثرات آن در سراسر جامعه و اینکه در نهایت چه کسانی را تحت تاثیر قرار می‌دهد باید بهتر شناخته شود. ضررهای غیرمستقیم ناشی از خشکسالی بسیار بیشتر از ضررهای مستقیم آن هستند اما به دلیل ماهیت پراکندگی و کمرنگی آنها امکان تشخیص وارزیابی آنها مشکل است و اغلب ناشناخته می‌ماند. اصولا تصادفی بودن خشکسالی و کاهش سریع علاقه‌مندی عمومی به مسائل خشکسالی بعد از شروع یک بارش باران و منابع محدود برای برنامه‌ریزی تعیین ضررهای غیرمستقیم حاصله از خشکی را کمتر ضروری می‌سازد و تا زمانی که هزینه‌ها و ضررهای پراکنده و کمرنگ خشکسالی تعیین و مشخص نگردند، مسئولین و تصمیم‌گیرندگان، آگاهی همه‌جانبه‌ای از ضررهای خشکی نخواهند داشت.

● ملاحظات سیاسی

در بعضی از کشورها ملاحظات سیاسی مانع از درک واقعیات و مسائل خشکی و اعلام به موقع به مردم و در نتیجه مانع از تهیه و تدوین برنامه‌های لازم برای روبرو شدن با این پدیده می‌گردد. این ملاحظات می‌تواند به صورت محلی و در داخل یک کشور یا در ابعاد بین‌المللی و به منظور اهداف خاص سیاسی صورت پذیرد. بنابراین لازم است به منظور برخورد صحیح با پدیده خشکی و به حداقل رساندن ضررهای آن، هرگونه ملاحظات سیاسی چه در ایجاد سازمان‌های وابسته، تعیین مسئولین و مدیران مربوطه، زمان اخطار، عمومی، نظارت بر اجرای برنامه‌های پیشنهادی و چگونگی هزینه کردن اعتبارات تخصیص یافته، تهیه و تدوین قوانین اضطراری و برآورد صحیح از میزان خسارات مستقیم و غیرمستقیم خشکسالی از بین برود.

● چارچوب اصلی جهت برنامه‌ریزی

مسئولیت مدیریت منابع آب در هنگام خشکسالی که توسط دولت تعیین می‌گردد، لازم است به نحوی گسترش یابد که اقدامات موردنظر به موقع صورت پذیرد. هرچند افزایش بازوهای اجرایی دولت برای حوادث غیرمترقبه همچون خشکسالی، قابل پیش‌بینی می‌باشد، با این وجود کارهای موردنظر توسط استان‌ها در درجه اول معمولا با سازماندهی عملیات مدیریتی در حوزه اختیارات خود شامل نشان دادن عکس‌العمل به یک واقعه غیرمترقبه پس از اتفاق افتادن می‌باشد تا اینکه فعالیت‌هایی را به عهده گیرند که برای کاهش ضررهای قبل از وقوع حادثه باشد.

● راهکارهای برنامه‌ریزی

ارائه‌دهندگان مدل‌های استفاده از آب(۴)، پنج فاکتور زیر را مورد تاکید قرار دادند که شامل شناسایی مشخصه‌های خشکسالی، معرفی حدود اختیارات دولت، چگونگی آگاه ساختن مردم، روش‌های کاهش مصرف آب و حفظ درآمد و نظارت بر مصرف کنندگان آب می‌باشند.

این فاکتور ممکن است پاسخی به سوالات زیر باشد:

▪ خشکسالی چه موقع به وقوع می‌پیوندد؟

▪ در صورت بروز خشکسالی، چه کسی مسئولیت مدیریت آن را بر عهده می‌گیرد؟

▪ چگونه باید مردم را آگاه ساخت؟

▪ چگونه باید حق آب‌ها را کاهش و میزان مصرف آب را تعدیل داد؟و چگونگی اطمینان از کاهش مصرف آب.

نداشتن پاسخ مناسب به هر یک از سوالات فوق از جدی بودن مدیریت موثر برنامه‌ریزی آب خواهد کاست. هر یک از این راهکارها را می‌توان مورد بررسی قرار داد.

● شناسایی مشخصه‌های خشکسالی

از آنجایی که تصمیم‌گیری در مورد آغاز یا خاتمه شرایط خشکی تا حدی مشکل به نظر می‌رسد، باید به منظور جلوگیری در اجرای مدیریت منابع آب، از مشخصه‌های خشکسالی استفاده نمود. هنگامی که این مشخصه‌ها تعیین گردد، مصرف‌کنندگان آب می‌توانند برنامه لازم را تهیه و در مورد سرمایه‌گذاری‌های آینده تصمیم‌گیری نمایند. علایم نشان‌دهنده خشکسالی باید دقیق و مشخص باشد تا در تصمیم‌گیری ایجادابهام نکند. مشخصه‌های مختلفی را می‌توان جهت اعلام بروز شرایط خشکی مورد استفاده قرارداد که شامل شاخصه‌های شدت خشکی (شاخص پالمر)، میزان رواناب در نهرها، داده‌های آماری در مورد میزان بارش موردنیاز، درجه شوری آب رودخانه‌ها، پتانسیل مخرب بعضی آب‌ها بر حیات وحش و ماهی‌ها و وضعیت موجود آب‌های زیرزمینی می‌باشد.(۵)

برای به عمل آوردن هر یک از مراحل خشکی سه نشانه از پنج نشانه‌های خشکی، نشان‌دهنده سطح خشکی می‌باشد. نشانگرهای خشکی نباید پیچیده باشد به نحوی که موجب عدم اطمینان در تعیین هر یک از مراحل خشکسالی گردد. برای مثال اگر بارندگی و ذخایر سطحی دو علامت خشکی می‌باشند، تصمیم در مورد عملی کردن طرح‌های مورد نیاز، در زمانی که بارندگی کمتر از حد معمول و ذخایر آب در حالت معمول هستند، مشکل خواهد بود. هنگامی که فقط یک منبع آب وجود داشته باشد وجود یک نشانگر خشکی نیز کافی به نظر می‌رسد. برای مثال وقتی تنها منبع آب یک شهر، ذخیره‌های سطحی باشد، طرح‌های مدیریت منابع آب هنگامی فعال خواهد بود که حجم ذخیره منبع (برحسب درصد فصل‌های عادی) از مقدار مشخصی کمتر گردد.

یک معیار لغزنده برای نشان دادن مشخصه‌های خشکسالی، می‌تواند به‌طور نموداری و به صورت ذخیره منبع که با منحنی میزان ذخیره منبع تعیین می‌گردد،‌باشد. هنگامی که میزان واقعی ذخایر به منطقه هشدار خشکی می‌رسد، برنامه کاهش تحویل آب از حوزه به نقاط مختلف اجرا می‌گردد. زمانی که آب‌های زیرزمینی یکی از منابع اصلی عرضه آب باشد، می‌توان از علایم خشکی بر مبنای آب‌های زیرزمینی استفاده نمود.

اغلب برنامه‌های مدیریت منابع آب، مراحل ترتیب یافته پیشرفت خشکی را با میزان معینی از کاهش موردنظر هماهنگ نموده‌اند. در آمریکا، اداراتی که دارای برنامه مدیریت آب هستند به این نتیجه رسیده‌اند که امکان وقوع خشکسالی در فصل پاییز کمتر است و اما اگر این امکان روی دهد، امکان آنکه خشکی توسعه یافته و شدیدتر شود، زیاد است.

● تعیین و انتخاب مسئولین دولتی

تعیین یک واحد مسئول دولتی که دارای یک قدرت برنامه‌ریزی برای شرایط خشکسالی باشد، قبل از وقوع خشکسالی یکی از نکات حیاتی جهت مهیا شدن برای مدیریت منابع آب دردوران خشکی می‌باشد.

به این منظور لازم است واحد تعیین شده فوق از قدرت اجرایی و اختیارات لازم جهت اعلام وقوع خشکسالی و تغییر الگوی مصرف آب برخوردار باشد. میزان اختیارات مسئول این واحد نیز باید دقیق و شفاف باشد.

عدم شفافیت لازم در حدود اختیارات می‌تواند باعث ایجاد شرایطی گردد که مقامات ذیربط برای اجتناب از برخورد با گروه‌های مردم، تصمیمات خود را به تاخیر اندازند و این تاخیر موجب کاهش حفاظت کمی و کیفی از منابع آب می‌گردد.

● اخطار بروز خشکسالی

هنگامی که بروز شرایط خشکسالی، مدیریت جدید منابع آب را می‌طلبد، لازم است فورا مردم را از شرایط جدیدآگاه ساخت. این اخطار باید شامل اطلاعات لازم برای کاهش مصرف آب، زمان اجرای آن و قابلیت و راهکاری لازم باشد. چگونگی اعلام حالت خشکسالی به مردم باید براساس وضعیت محلی بوده و مسائل اقتصادی نیز در آن مدنظر قرار گیرد.

● کاهش مصرف آب و حفظ ساختار اقتصادی

وجود یک سیستم تعیین اولویت‌های مصرف آب قبل از وقوع خشکسالی ضروری می‌باشد به نحوی که هر یک از مصرف‌کنندگان آب قبل از بروز خشکی از برنامه‌های محدودسازی مصرف آب مطلع گردند.

همچنین اگر ادارات،‌صنایع و بنگاه‌های تجاری قبل از بروز خشکسالی از برنامه‌های کاهش مصرف آب آگاه باشند، می‌توانند برنامه‌های اضطراری خود را برای کاهش مصرف آب تنظیم و تدوین نمایند. بدون شک کاهش مصرف آب، کاهش درآمد عرضه‌کنندگان آب را به دنبال دارد. این کاهش درآمد در زمانی به وقوع می‌پیوندد که هزینه‌های مقابله با خشکسالی به بیشترین میزان خود می‌رسد. در صورت عدم وجود یک صندوق ذخیره مالی یاحساب بانکی اضطراری خشکسالی، عرضه‌کنندگان آب باید نرخ آب‌بها را افزایش داده یا یک قیمت اضافی را در شرایط جدید اعمال نمایند. استفاده از عوارض خشکسالی مزیت بیشتری نسبت به افزایش آب‌بها دارد. مثلا اعمال عوارض خشکسالی برای مسئولین راحت‌تر بوده و میزان افزایش درآمد از این طریق قابل پیش‌بینی می‌باشد. این نوع افزایش موقتی قیمت برای مصرف‌کنندگان آب مقبولیت بیشتری دارد و قابل درک است زیرا فقط در شرایط اضطراری اعمال می‌شود و ترس از ادامه افزایش نرخ آب را برای جبران کاهش درآمد در دوران خشکسالی پس از رفع آن از بین می‌برد.

● چگونگی نظارت بر رعایت برنامه مصرف‌کنندگان آب

تجربه نشان داده است که کاهش بیش از ۲۰-۲۵ درصد میزان آب را نمی‌توان با درخواست داوطلبانه به دست آورد.(۶) به نظر نمی‌رسد که نوعی توافق همگانی در مورد اینکه مقررات قانونی صرفه‌جویی آب یا افزایش آب‌بها و عوارض خشکسالی راه‌های موثرتری برای کاهش مصرف آب نسبت به آنچه از طریق صرفه‌جویی داوطلبانه حاصل می‌گردد باشند. بعضی از مدیران سازمان‌های آب، از خود آنها یا گروه‌های مدافع منابع آب صورت می‌گیرد. با این حال دادن اختیارات لازم به مامورین و مسئولین دولتی جهت نظارت برحسن اجرای برنامه‌های ویژه خشکسالی، ضروری می‌باشد.

حقیقت بسیار مهم آن است که کمبود آب به‌عنوان یکی از موارد آسیب‌پذیری زیست محیطی، پدیده جدیدی نیست و کشاورزان در نواحی گرمسیری و خشک همواره با چنین کمبودی زندگی کرده و مکانیسم سازش و کنار آمدن خود را با طبیعت و شیوه‌های بقایشان را ابدا کرده‌اند. آنچه در محدوده پایداری یا تداوم ‌پذیری، موضوع جدیدی تلقی می‌شود، تاثیر افزایش چگالی جمعیت است که مردم سرزمین‌های خشک جهان با آن مواجه‌اند.(۷

مجتبی یحیی‌آبادی-عضو هیئت علمی بخش خاک و آب مرکز تحقیقات کشاورزی اصفهان

مصلح‌الدین رضایی-عضو هیئت علمی بخش خاک و آب مرکز تحقیقات کشاورزی اصفهان

مراجع:

۱۹۷۷ -۱ yevjevich, V., Drought research conference on drought research need, Colorado state university,

۱۹۸۶ -۲ Walker, W., and others Management of water foe Drought conditions Virgina water Research center,

۲۵۵ -۳.-Heathcode, R.L., Drought mitigation in Australia P.P۱۹۸۶ ,۲۳۷

۵۳۳ -۴.-King D.B, and others Model water use act with Comments University of Michigan P.P۱۹۵۸ ,۶۱۴

۱۴۱ -۵.-Hrezo, M.S., and Bridgeman, P.G. Drought planning into water resources managementNatural Resources journal P۱۹۸۶ ,۱۶۷

۱۹۸۸ -۶ California Department of water Resources Urban drought guidebook,

۱۹۹۰ -۷ ,university of Linkoping,۱۴ Falkenmark, H.and ohers Water scarcity: an ultimate constraintin thirdwork DevelopmentReport