بررسی فقهی – اقتصادی امکان ایجاد سپرده های بانکی با نرخ سود ثابت

آیا ما در سیستم بانکی و نظام بانکی به وجود سپرده های با سود ثابت اصلاً نیاز و احتیاج داریم یا نه برای این منظور ابتدا نگاهی به اهداف سپرده گذاران در بانک ها می اندازیم

آنچه از نظر خوانندگان گرامی می‌گذرد، چکیدهٔ گزارشی است از نشستی با عنوان «بررسی فقهی – اقتصادی امکان ایجاد سپرده‌های بانکی با نرخ سود ثابت در نظام جمهوری اسلامی ایران».

این نشست را مرکز تحقیقات و معاونت پژوهشی دانشکده معارف اسلامی و اقتصاد دانشگاه امام صادق علیه السلام به صورت مشترک برگزار کرده‌اند. امید آن که از طریق تضارب افکار کارشناسانه، زمینه حضور اندیشه‌های صائب بیش از پیش فراهم آید.

▪دکتر عیوضلو:

به دنبال بحث‌هایی که جناب آقای دکتر سیف در بانک ملی شروع کردند- بحث‌های تخصصی فقهی و کارشناسی در خصوص عملکرد بانکداری بدون ربا در ایران – ما خواستیم با همکاری پژوهشکده اقتصاد دانشگاه ترتبیت مدرس این بحث‌ها از جنبهٔ فقهی- اقتصادی با عمق بیشتری و در محیطی دانشگاهی باز شود. البته این تجربه اول ماست که ان شاء الله در جلسات بعدی تداوم داشته باشد و نواقصی هم که ملاحظه می‌فرمایید رفع شود.

ما کلیات این سلسله نشستها را تحت عنوان بازارهای مالی اسلامی مطرح کردیم تا هم مسائل نظام بانکی و هم مسائل غیر بانکی را بتوانیم مطرح کنیم.

در این چارچوب یک سری بحث‌های اقتصاد اسلامی را می‌توان به عنوان ملاحظات و مقدمه قبل از شروع بحث، مطرح کرد:

۱- ما موظفیم که از اموال به صورت صحیح و عقلایی استفاده کنیم. این دستور صریح اسلامی است: «ولاتوتوا السفهاء‌ اموالکم التی جعل الله لکم قیاما» یعنی اموال و هر چیزی که به عنوان مال باشد- فیزیکی یا مالی- لازم است که به صورت صحیح و عقلایی از آن استفاده شود.

باید تعریف شود که این استفاده عاقلانه از مال چیست؟

۲- اگر در جهان حقیقی و در جهان تکوین روابط حقیقی وجود دارد علم واسلام و مکتب، نافی این روابط حقیقی نیست. اقتصاداسلامی هم طبعاً نافی رابطه حقیقی بین متغیرهای اقتصادی نیست.

۳- جنبه بعدی در ملاحظات مربوط به بازارهای مالی این است که ربا حرام است واین قطعی است و در‌آن شکی نیست.

۴- اصل عدل بر کلیهٔ احکام اسلامی حاکمیت دارد. به تعبیر مرحوم شهید مطهری عدل از جمله مقیاس‌های اسلام است که باید دید چه چیز بر آن منطبق می‌شود و فرموده‌اند که«عدل اسلامی نیست بلکه اسلام عادلانه است.» بنابر این حکمی که جنبهٔ عدالت در آن دیده نشود مشکل است که بتوانیم آن را حکم اسلامی بنامیم. در این حوزه نکتهٔ مهم بحث عدالت اقتصادی است. اسلامی یعنی بنا به قوانین عدالت، اصل بر این است که هر کس ارزش افزوده واقعی و حقیقی‌اش را بتواند دریافت کند.

۵- بازار تحت شرایط خاص می‌تواند زمینهٔ تعلق ارزش افزودهٔ‌حقیقی را به هر یک از عوامل تولید ایجاد کند. این امری مسلم است و تحت شرایط خاص، بازار رقابتی می‌تواند این شرایط را ایجاد کند و دولت اسلامی باید شرایط و سازوکارهای لازم برای تحقق این امر را مهیا کند.

۶- مطلب دیگر این است که وکالت نمی تواند نافی آن اصول حقیقی و آن مکانیسمی که مد نظر است یا انگیزه‌هایی که سپرده‌گذار یا آن کسی که دولت یا بانک را وکیل کرده، باشد. یعنی وکالت نمی‌تواند بر خلاف اصول منطقی روابط اقتصادی و انگیزه‌های سالم طرفین وجوه مالی باشد.

در این چارچوب و کلیات، می‌خواهیم به عنوان اولین بحث این سؤال را مطرح کنیم که آیا نظام بانکی فعلی که سپرده‌ها به صورت یک کاسه دیده می‌شود و کل درآمد برای کلیه کسانی که سپرده‌گذاری کرده‌اند به یک نحو خاصی تخصیص پیدا می‌کند آیا سپرده‌ها و وجوه را می‌شود به انواع مختلف (برخی با نرخ بازده ثابت و برخی با نرخ بازده متغیر) تفکیک کرد؟ در این زمینه از جناب حجت الاسلام و المسلمین سید عباس موسویان تقاضا می‌کنیم با آن مبانی فقهی و اقتصادی که مد نظرشان است اصل موضوع را مطرح و بعد ان شاء الله بقیه آقایان نظراتشان را در خصوص سپرده‌های بانکی با نرخ سود ثابت مطرح بفرمایند.

▪حجه الاسلام سید عباس موسویان: با تقدیر و تشکر از عزیزان دانشگاه امام صادق علیه السلام و دانشگاه تربیت مدرس که این محفل علمی را برقرار کردند. این بحث را من در سه مرحله و بخش مطرح می‌‌کنم: بخش اول این که آیا به چنین سپرده‌ای(سپرده با سود ثابت) نیاز داریم یانه؟ بخش دوم بحث امکان علمی داشتن یک چنین سپرده‌هایی برای بانک است. آیا بانکها می‌توانند سود ثابتی به سپرده‌گذاران اعطا کنند؟ و بخش سوم بحث این که آیا چنین سپرده‌هایی از نظر شرعی مشروعیت دارند یا نه؟‌

●بخش اول: دلایل نیاز به سپرده‌های با سود ثابت در نظام بانکی

بحث اول اینکه آیا ما در سیستم بانکی و نظام بانکی به وجود سپرده‌های با سود ثابت اصلاً نیاز و احتیاج داریم یا نه؟ برای این منظور ابتدا نگاهی به اهداف سپرده‌گذاران در بانک‌ها می‌اندازیم. کسانی که در بانکها حساب بانکی باز می‌‌کنند و سپرده‌گذاری می‌نمایند چه هدفی دارند؟ دومین نگاه،‌ نگاه به روحیات سپرده‌گذاران است. اگر ما به اهداف سپرده‌گذاران یک نگاه علمی داشته باشیم و بخواهیم آنها را طبقه‌بندی کنیم شاید بشود پنج هدف برای سپرده‌گذار در نظر گرفت:

اول: حفظ و نگهداری وجوه مازاد در یک محل مطمئن.

دوم: تسهیل در مبادلات پولی با استفاده از خدمات بانکی. امروزه می‌توان با استفاده از سیستم بانکی مبادلات پولی را به راحتی انجام داد؛ هم سندیت دارد، هم در محاکم قانونی پذیرفته شده است و هم کار را آسان می‌کند.

سوم: کسب درآمد؛ بخشی از مردم از طریق سپرده‌ها می‌خواهند کسب درآمد کنند.

چهارم: مشارکت در ثواب معنوی اعطای قرض الحسنه حداقل در کشورهای اسلامی و مجامع مذهبی. گروهی از مردم این هدف را دارند که از طریق سیستم بانکی در اعطای قرض الحسنه و ثواب آن سهیم باشند.

پنجم: کمک به عمران وآبادانی کشور. مردم می‌دانندکه بالاخره این سرمایه‌ها در بانکها تجهیز و تبدیل به سرمایه‌های مولد می‌شود. گروهی از مردم انگیزه دارند که سرمایه‌ها در یک مؤسسه‌ای مثل بانک جمع و تبدیل به سرمایه‌های فعال بشود.

مطلب دوم راجع به روحیات سپرده‌گذاران است. روحیات سپرده‌گذاران نوعاً به سه دسته تقسیم می‌شود: یک گروه کسانی که کاملاً ریسک گریز و از جهت روحی و روان شناختی به گونه‌ای هستند که نمی‌‌خواهند کوچکترین اضطراب را به خودشان راه دهند و کوچکترین تغییر و تحول را نمی‌پذیرند. دوست دارند با یک ارقام ثابتی کار کنند و زندگی‌شان را هم بر اساس آن برنامه‌ریزی نمایند.

گروه دوم از افراد، که اسم آنها را افراد متعارف گذاشته‌ام؛ به آن معنا ریسک گریز نیستند که کوچکترین تحول را به خودشان راه ندهند و چنان ریسک پذیر هم نیستند که دنبال ریسک باشند. درصدها و درجاتی از ریسک را در برابر درصدها و درجاتی از بازده قبول می‌کنند.

بالاخره گروه سومی اشخاصی که ریسک پذیر بوده و همیشه دنبال تحولات و تغییرات هستند و دوست دارند یک زندگی توأم با مخاطره و ریسک داشته باشند. چون بالاخره ریسک در کنار خود مزایایی نیز به همراه دارد. در یک جمع بندی می‌توانیم نشان بدهیم که در بانکداری بدون ربا جای دو سپرده خالی است: یکی سپرده پس انداز که به صاحبان پس انداز سود بدهد و دوم سپرده‌ای که به صاحبان آن، سود ثابت پرداخت شود. این نشان می دهد که بانکداری بدون ربا از این جهت نسبت به اهداف و روحیات سپرده‌گذاران دو نوع سپرده‌گذاران دو نوع سپرده کم دارد که از نظر ماهیتی یکی هستند.

بنابر این نوع اول سپرده‌هایی که کمبود آنها احساس می‌شود برای کسانی است که می‌خواهند وجوه مازاد خود را در بانک به عنوان سپرده پس انداز کنند و در عین حال از محل پس اندازشان سودی داشته باشند و حاضر نیستند به قید قرعه برنده شوند، بلکه می‌خواهند به صورت معقول و متعارف از محل سپرده‌هایشان سودی داشته باشند و در عین حال سپرده هم از نوع پس انداز باشد که به راحتی هر وقت تمایل داشته باشند بتوانند پولشان را در بردارند و هر وقت و هر اندازه‌ای که خواستند پس اندازشان را افزایش بدهند.

نوع دومی که کمبود آن احساس می‌شود سپرده‌های سرمایه‌گذاری با سود ثابت است. چون افرادی در جامعه وجود دارند که ریسک گریز بوده و دنبال سپرده‌هایی هستند که سود ثابتی داشته باشد. از جمع بندی این مطالب به این نتیجه می‌رسیم که در جامعه یکسری افراد هستند که نیاز دارند سپرده‌های با سود ثابت در بانک سپرده‌گذاری کنند و بانکداری بدون ربای فعلی ما ابزارهای لازم برای پاسخگویی به این دو نیاز را ندارد.

---