آینده در تسخیر علم و فناوری

روند تحولات علمی سرعت می گیرد

بدون تردید توسعه فناوری‌های نوین و افزایش زمینه‌های کاربرد آنها علاوه بر این‌که می‌تواند از مزایای قابل توجهی در زندگی انسان‌ها برخوردار باشد، نگرانی‌های بسیاری را نیز به همراه خواهد داشت. با توجه به اهمیت این موضوع به موازات تحقیقاتی که در راستای دستیابی به فناوری‌های نوین انجام می‌شود، گروهی دیگر از محققان نیز تاثیر آنها در زندگی انسان‌ها را مورد مطالعه قرار می‌‌دهند که این مطالعات اغلب در بردارنده مجموعه برنامه‌های مختلفی نظیر برگزاری دوره‌های آموزشی در استفاده از فناوری‌های نوین به منظور افزایش آگاهی کاربران و همچنین بررسی عملکرد این فناوری‌ها و تجزیه و تحلیل آثار و پیامدهای زیستی ناشی از آنها خواهد بود. ما انسان‌ها، امروزه در دنیایی زندگی می‌کنیم که جلوگیری و ممانعت از تاثیرگذاری فناوری‌های نو بر عملکرد زندگی اجتناب‌ناپذیر خواهد بود. بنابراین باید بتوانیم به گونه‌ای این تحولات را بپذیریم که هرگونه آمادگی لازم برای مواجه شدن با پیامدهای آن در روند زندگی عادی خود را داشته باشیم.

اگرچه بسیاری از ابزار‌آلاتی که در گذشته از آنها استفاده می‌کرده‌ایم همچنان قابلیت تامین نیازهای ما انسان‌ها را دارند، اما طبیعت انسان به گونه‌ای است که همواره تلاش می‌کند از ابزار‌آلاتی استفاده کند که مجهز به آخرین دستاوردهای روز دنیا باشد. برای مثال ممکن است یک رایانه قدیمی پنتیوم ۲ که سیستم عامل ویندوز ۹۸ روی آن نصب شده توانایی اجرای بسیاری از برنامه‌های نرم‌افزاری مورد نظر کاربر را داشته باشد، اما علی‌رغم این که بسیار ارزان‌قیمت است، تقریبا استفاده از آن در تمام دنیا منسوخ شده و دیگر ردی از آن بر جای نمانده است؛ زیرا کاربران ترجیح می‌دهند از رایانه‌های مجهز به امکانات جانبی جدیدتر استفاده کنند. اگرچه ممکن است آن کاربر هیچ‌گاه از آن امکانات جانبی جدید که در این رایانه وجود دارد استفاده نکند. اگر قدری عمیق‌تر به این موضوع بیندیشیم، از آینده در هراس خواهیم بود. امروزه در گوشه و کنار دنیا انسان‌ها در تلاش هستند برای مقابله با حوادث و رویدادهایی که می‌تواند در آینده، جنبه‌های مختلف زندگی را تحت تاثیر خود قرار دهد، به راهکارهای موثری دست یابند. با توجه به آنچه گفته شد، می‌توان پیش‌‌بینی کرد کشورهای توسعه‌یافته که در آنها بستر مناسبی برای جاری شدن علم و دانش و گسترش زمینه‌های کاربردی آن در زندگی فراهم شده است، در این مسیر از دیگر کشورها پیشی خواهند گرفت. خوشبختانه ۵۰ سال گذشته با گسترش پارک‌های علم و فناوری در کشورهای مختلف، این پدیده یعنی تحول و تکامل جنبه‌های مختلف زندگی در یک دنیای مجازی شبیه‌سازی شده و پیش‌بینی بسیاری از رویدادهای علمی که در کوتاه‌مدت می‌تواند تحولات عظیمی در سطح جامعه به وجود آورد، امکان‌پذیر شده است.

● علم و فناوری جدایی‌ناپذیرند

علم و دانش پیوسته به زیرشاخه‌های جدیدی تقسیم شده و گسترش پیدا می‌کند، این در حالی است که مدیریت تقسیم‌بندی زیرشاخه‌های علمی مختلف از نظر علمی به طور مستقیم امکان‌پذیر نخواهد بود، بلکه تنها می‌توان یک وجه مشترک را بین آنها در نظر گرفت تا بتوان ارتباط میان زیرشاخه‌های فرعی را مورد بررسی قرار داد. فناوری وجه مشترک زیرشاخه‌های علمی متعددی است که براساس آن می‌توان دورنمای حوزه مشخصی از دانش را پیش‌بینی کرد. اغلب مردم بر این باورند که علم و فناوری ۲ مقوله جدا از هم هستند در حالی که بسیاری از فناوری‌های جدید از سیستم پیشرفته تصویربرداری در زمینه پزشکی تا منابع انرژی‌های نو که نقش بسیار مهمی در بهبود سطح کیفی زندگی ما انسان‌ها داشته‌اند برخاسته از تحقیقات علمی هستند. اگر نانوفناوری را به عنوان یکی از زیرشاخه‌های علمی در نظر بگیریم، با توجه به این‌که این حوزه علمی ماهیت بسیار پیچیده‌ای دارد، می‌تواند رشته‌های علمی مختلفی را در نظر بگیرد و به تصویر کشیدن دورنمای آن به آسانی امکان‌پذیر نخواهد بود، بلکه باید محدوده مشخصی را برای پیشرفت و توسعه این فناوری‌ تعیین کنیم تا براساس آن بتوانیم توسعه نانو فناوری در زمینه‌های مختلف را برای یک بازه زمانی کوتاه مدت پیش‌بینی کنیم.

یافته‌‌ها و نوآوری‌های علمی همواره موجب شگفتی ما انسان‌ها خواهد شد. اگر چه اغلب این فرآیند به گونه‌ای انجام می‌شود که هیچ‌گونه شباهتی با اقدامات مشابهی که در گذشته انجام شده ندارد، اما بدون تردید هسته اصلی همه تغییرات و تحولات علمی، فناوری است. ابزارهای جدید زمینه مناسبی را برای ایجاد زیر شاخه‌های علمی متعدد فراهم کرده و روش‌های جدیدی را برای انجام تحقیقات علمی در اختیار محققان قرار می‌دهد. هدف از علم و دانش دستیابی به یافته‌ها و دانسته‌های جدید است و ایجاد تحولات علمی زمانی امکان‌پذیر خواهد بود که بتوانیم از روش‌های جدیدی در دستیابی به یافته‌های علمی استفاده کنیم. به عبارت دیگر می‌توان گفت علم و دانش فرآیندی است که شناخت ما نسبت به محیط اطراف‌مان را متحول می‌سازد که این فرآیند یکی از ملزومات شکل‌گیری و ایجاد جوامع انسانی بوده است. بهترین راه برای مطالعه و بررسی تاریخ علم، بررسی چگونگی تغییرات ایجاد شده در زندگی در گذشت زمان است. به همین ترتیب می‌توانیم دورنمای آن حوزه علمی را نیز با توجه به تاریخچه آن در کوتاه مدت پیش‌بینی کنیم. آنچه می‌‌توانیم به طور قطع و با اطمینان درباره آینده علم و فناوری پیش‌بینی کنیم، این است که بدون تردید در۵۰ سال آینده در مقایسه با ۴۰۰ سال گذشته شاهد تحولات بیشتری درعرصه علم و دانش خواهیم بود. با توجه به این‌که محققان بسیاری در حوزه زیست‌شناسی فعالیت می‌کنند که در مقایسه به یافته‌های علمی بیشتری در این زمینه دست یافته‌اند می‌توان قرن بیست و یکم را قرن زیست‌شناسی نامید که هر چه بیشتر در اقیانوس آن غوطه‌ور می‌شویم، صید بیشتری خواهیم داشت.

● روشی جدید برای تفکر

براساس بررسی‌های انجام شده اگرچه تولید کالاهای جدید در سطح دنیا از رشد سالانه ۷ درصدی برخوردار بوده است، اما یافته‌های علمی هر سال نسبت به سال گذشته ۶۶ درصد افزایش می‌یابد که در این میان حوزه رایانه و فناوری‌های مرتبط با آن همواره پیشتاز یافته‌های جدید علمی بوده است.

بسیاری از محققان بر این باورند که ما انسان‌ها خلق شده‌ایم تا اطلاعات جدیدی را نسبت به محیط اطراف‌مان کسب کرده، بر دانسته‌های خود بیفزاییم و ابعاد جدیدی از زندگی در این کره خاکی را کشف کنیم تا براساس آن فرصت‌های جدیدی را برای شناخت خالق هستی به وجود آوریم. به عبارت دیگر حرکت در مسیر علم و دانش سفری الهی است که در آن سفر می‌توانیم از توانایی‌ها و خلاقیت‌های ذهنی خود برای شناخت آفریدگار و پی بردن به عظمت الهی استفاده کنیم. اساسا فناوری روشی جدید برای اندیشیدن است. ساختارهای اطلاعاتی جدید بدون این‌که تغییراتی را در ساختار‌های اطلاعاتی پیشین ایجاد کنند، در بستری از این اطلاعات روی آنها جای می‌گیرند. برای مثال، در مغز انسان شبکه‌‌هایی از اطلاعات اولیه و پایه وجود دارد که اطلاعات و آموخته‌های جدید روی آن قرار می‌گیرند. در دنیای علم و فناوری نیز دستاوردهای علمی جدید و فناوری‌های نوین تنها سبب ایجاد تغییراتی در ماهیت اولیه آنها خواهند شد. اگر چه پیش‌بینی چشم‌انداز فناوری‌ در ۴۰۰ سال آینده فراتر از تصورات ذهنی کنونی ما خواهد بود، اما بدون شک می‌توانیم با اطمینان بیشتری درباره آنچه در آ‌ینده‌ای نه چندان دور با عنوان فناوری‌های نوین قدم بر عرصه زندگی ما انسان‌ها خواهد گذاشت، سخن بگوییم.

هوش مصنوعی از دستاوردهای علمی است که از این پس می‌تواند مسوولیت نتیجه‌گیری و بررسی انجام آزمایش‌های علمی را به عهده گیرد. تصمیم‌گیری درباره درستی یا نادرستی نتایج به دست آمده از انجام آزمایش‌های علمی امکان‌پذیر نخواهد بود. در چنین شرایطی، سیستم‌های مجهز به هوش مصنوعی وارد عمل و با تایید اعتبار ساختار ارائه شد. کیفیت و کمیت اطلاعات ارائه شده را براساس نتایج به دست آمده بررسی و تجزیه و تحلیل می‌کنند. با گذشت زمان ساختار استانداردی برای استفاده از هوش‌مصنوعی در تایید اعتبار یافته‌های علمی در نظر گرفته می‌شود که به عنوان یک برنامه مدون در عرصه فناوری‌ پذیرفته می‌شود. معمولا بودجه لازم برای انجام تحقیقات علمی از سوی موسسات یا افرادی که انجام آزمایش‌های علمی مورد نظر برای تایید فرضیه‌های علمی مطرح شده را به عهده دارند، تامین می‌شود. در حالی‌که پیش‌بینی می‌شود با در نظر گرفتن جوایز نقدی برای دستاوردهای علمی مختلف بتوان تا حدودی مسیر دستیابی به موفقیت را برای آنها هموار کرد. گام‌های اولیه برای ایجاد چنین اصلاحاتی به منظور تشویق و ترغیب محققان به ادامه تلاش‌های خود در حوزه‌ علوم مختلف برداشته شده است که به نظر می‌رسد در کوتاه مدت بتوان شرایط مناسب‌تری را در این زمینه به وجود آورد.

با گسترش پارک‌های علم و فناوری در کشورهای مختلف، پیش‌بینی بسیاری از رویدادهای علمی امکان‌پذیر شده است

امروزه استفاده از حسگرهای محیطی و حسگرهایی که از قابلیت کارگذاری در بدن انسان‌ها برخوردارند، تغییرات چشمگیری را در زمینه علوم پزشکی، فضا و محیط زیست به وجود آورده است. جاری شدن رودهایی سرشار از اطلاعات و یافته‌های مختلف، زمینه مناسبی را برای به وجود آوردن سیلاب‌های عظیمی از اطلاعات تامین شده از این حسگرها به وجود خواهد آورد. این در حالی است که گسترش زمینه‌های کاربرد این حسگرهای ارزان قیمت و جدید، نیازمند وجود برنامه‌هایی است که بتواند برای یافتن یک ارتباط معنی‌دار میان این یافته‌ها، آنها را بررسی و طبقه‌بندی کند. با افزایش اطلاعات و دانسته‌های خود درباره سیستم‌های بسیار پیشرفته می‌توانیم آنها را شبیه‌سازی کنیم و براساس موفقیت و عدم موفقیت در این شبیه‌سازی اطلاعات بیشتری را درباره این سیستم‌ها به دست‌آوریم.

● توزیع نامتعادل فناوری در سطح دنیا

اگر چنین تصور کنیم که فناوری تنها راهکار مقابله با مشکلاتی است که امروزه در سطح جهان با آن مواجه شده‌ایم، این پرسش مطرح می‌شود که در این شرایط افرادی که توانایی دسترسی به این فناوری‌ها را ندارند، چگونه خواهند توانست مشکلات به وجود آمده را از میان بردارند. پس باید گفت که فناوری باید مطابق با نیازهای کاربران باشد. بررسی‌های آماری نشان داده است که از سال ۱۹۶۰ تاکنون میزان مرگ و میر کودکان در سال از ۲۰ میلیون به ۱۰ میلیون رسیده است. به گفته بیل گیتس، این کاهش ۵۰ درصدی در مرگ و میر کودکان از پیامدهای توسعه فناوری در زندگی انسان‌هاست. چند سالی است که موضوع گرمایش جهانی و تغییرات آب و هوایی در سطح کره‌زمین مطرح شده است. براساس تحقیقات انجام شده، پیش‌بینی می‌شود سهم کشورهای مختلف از این پدیده با توجه به محل قرارگیری آنها در سطح کره‌زمین متفاوت باشد. کشورهای فقیر که در مناطق استوایی و گرمسیری واقع شده‌اند، شاهد بیشترین تاثیرات نامطلوب ناشی از تغییرات آب و هوایی مانند طوفان، خشکسالی و افزایش دما بوده‌اند. این در حالی است که کشورهای توسعه یافته و ثروتمند با وجود این که بیشترین سهم را در افزایش انتشار آلاینده دی‌اکسید کربن به عنوان متهم ردیف اول این تغییرات داشته‌اند، کمترین تاثیرپذیری را از گرمایش جهانی خواهند داشت. با توجه به یافته‌های محققان می‌توان امیدوار بود در آینده‌ای نزدیک نوعی حیات مصنوعی ایجاد شود تا با استفاده از آن بتوان بسیاری از موانع و مشکلات زیست محیطی را از میان برداشت. برای مثال، بسیاری از موجودات زنده دی‌اکسیدکربن محیط را جذب و آن را به پلیمرهای زیستی و محصولات جدیدی تبدیل می‌کنند که می‌تواند منبعی برای تولید موادغذایی و انرژی بوده و نقش مهمی در احیای محیط زیست داشته باشد.

● آینده‌ای آمیخته با بیم و امید

اگر چه علم و فناوری زمینه مناسبی را برای تغییرات قابل توجه در دانسته‌ها و آگاهی ما انسان‌ها نسبت به محیط اطرافمان به وجود آورده است؛ اما باید پذیرفت به موازات پیشرفت‌های به دست آمده در این زمینه، چالش‌ها و موانع بسیاری نیز پیش روی ما قرار گرفته است که یکی از این چالش‌ها، پیچیدگی‌ها و مشکلات ناشی از گسترش روز افزون دستاوردهای علمی در زندگی است. در قرن حاضر، یافته‌های علمی با سرعتی فراتر از گذشته دنیا را متحول خواهد کرد. به عبارت دیگر، در قرن حاضر انسان‌ها خواهند توانست برای نخستین بار با بهره‌گیری از یافته‌های محققان در زمینه سلول‌های بنیادی و شبیه‌سازی به شگفتی‌هایی درباره خود دست یابند. پیشرفت‌های به دست آمده در زمینه ساخت ایمپلنت‌های دارویی می‌تواند یکی از زمینه‌های مرتبط با این موضوع باشد که کیفیت زندگی انسان‌ها را بشدت تحت تاثیر خود قرار خواهد داد.

امروزه همه ما می‌دانیم که هسته اتم‌ها چگونه با یکدیگر واکنش نشان می‌دهند، ستاره‌ها چگونه انرژی کسب می‌کنند و چگونه کهکشان‌ها در کنار هم قرار می‌گیرند. اما هنوز در بسیاری از زمینه‌ها همانند چگونگی وقوع انفجار بزرگ در بدو پیدایش ستاره‌ها و سیارات به شواهد کافی دست نیافته‌ایم. اگر چه فناوری‌های زیستی و رایانه‌ای تاکنون از نظر زیست‌محیطی تهدیدی بر علیه زندگی انسان‌ها نبوده‌اند؛ اما ممکن است آن روی سکه و پشت پرده، پیامدهای نامطلوبی را به همراه داشته باشند که در آینده‌ای نه چندان دور زندگی انسان‌ها را در معرض خطر قرار دهد.

اگر چه ممکن است، فناوری‌های عصر امروز بتواند زمینه‌ساز فاجعه‌ای جهانی باشد، اما اگر بخواهیم از منافع آن در زندگی بهره‌ ببریم،‌ باید خطرات احتمالی آن را نیز بپذیریم. دنیا آینده‌ای طولانی را پیش رو دارد و این وظیفه محققان است که مردم را از منافع و مضرات ناشی از گسترش فناوری‌های نوین آگاه سازند. اگر شما دوره زندگی زمین را یک سال در نظر بگیرید، قرن بیست و یکم تنها یک ربع ثانیه از ماه ژوئن این بازه زمانی یک ساله است. این در حالی است که افزایش جمعیت و وابستگی زندگی ما انسان‌ها به سوخت‌های فسیلی و همچنین مصرف بی‌رویه منابع موجود تنها موجب بی‌اعتمادی نسبت به‌آینده خواهد شد.

فرانک فراهانی جم