جهانی سازی استعمار

جستاری در اندیشه های ماهاتیر محمد

● منتقد ناراضی

پدر ماهاتیر، اربابی در روستای محل سکونتش و از اعقاب هندی بود. ماهاتیر تا قبل از آنکه به نخست وزیری برسد، پزشکی بود که در روزنامه ها مقاله می نوشت و عمدتاً مقالاتش درباره زندگی دهقانان مسلمان جامعه مالزی بود. اوج نوشته های او در کتابی بود که در سال ۱۹۷۰ با عنوان «درد مالزی» منتشر شد. این کتاب نقدی بی پروا بر احوال مردم عقب مانده ای است که اکثریت قومی کشور را تشکیل می دهند. او اندکی بعد این کتاب و اندیشه هایش را در خارج از مالزی عرضه کرد و از این راه نامی و اعتباری کسب کرد که راهگشای او به سوی سیاست بود.

درد مالزی، کتاب معروف ماهاتیر و جهت گیری فلسفی و اندیشه درونی آن بر دنیای اسلام و دنیای کشورهای در حال توسعه هم سایه انداخت. به عبارتی درد مالزی بازتاب درد کشورهای اسلامی و درد جهان سوم گردید. ماهاتیر مردی بوده و هست که مأموریتی تاریخی برای خود قائل و بر آن بود که مسلمانان و قومش را به زندگی والایی رهنمون شود و مسلمانان را لایق گام نهادن بر سکوی نخست جهانی نماید. با این همه از او انتقاد می شود که راه و روش حکومت های توتالیتری را پیشه کرده است هر چند خود نام نهادن یک فرد خودکامه را بر خود نمی پسندید. اما جالب است پس از دو دهه ریاست وی سرانه تولید ناخالص داخلی آن ۴ هزار دلار است و در صف اول کشورهای در حال توسعه قرار دارد.

● ناسازگار با روند موجود

همین پیش درآمد کوتاه از ببر خشمگین مالزی می تواند در درک بهتر و بهینه تر دیدگاه ها و گفتمان وی راهگشا باشد. گفتمانی که پس از دو دهه ماندن در عرصه کلان مدیریت سیاسی یکی از موفق ترین کشورهای اسلامی اکنون با یک جهتگیری خاص یکی از مهمترین چالش هایی را که در دهه های اخیر جهان اسلام با آن مواجه شده نشانه گرفته است.

دیدگاه های ماهاتیر محمد نه بواسطه موقعیت گذشته اش که بیشتر به خاطر دفاع های مستند وی از گستره اسلام درباره مسائل جهانی از جمله تروریسم، صلح و جهانی شدن همواره مورد توجه جهانیان بوده است. در این میان نگاه وی در برخورد با پروسه جهانی شدن قابل تأمل است. ماهاتیر بر این باور است: «دنیای جهانی سازی شده نمی تواند دنیای عادلانه و رعایت کننده مساوات باشد بلکه جهان تحت کنترل قدرت های بزرگ درخواهد آمد. همان طوری که در پی فروپاشی جنگ سرد تعداد بی شماری جان خود را از دست دادند انتظارمی رود در پی جهانی شدن هم این اتفاق بلکه بدتر از آن تحقق یابد. در یک دنیای جهانی سازی شده کشورهای ثروتمند و مسلط درست همچون دوران استعمار قادر خواهند بود اراده و خواست خود را بر دیگر کشور ها اعمال کنند.» با این نگاه انتقادی ماهاتیر، کشوری که وی حدود ۲۳ سال رهبری آن را به عهده دارد از جمله الگوهای موفق ملت سازی در دهه های اخیر بوده است به گونه ای که شهروندان مالزی با نژادها، مذاهب و ریشه های مختلف با هم متحد هستند.

از دیدگاه ماهاتیر جهانی سازی گسترش منطقی امپریالیسم است در قالب رنگ و نمایی جدید و نوین از سرمایه داری، جهانی سازی پیروزی امپراتوری بر جمهوریت است تا در قالب نظم نوین جهانی داعیه داران نظام هژمونیک نظریه های سست و متزلزل کسانی چون هانتینگتون رنگ عینی بگیرد و سرانجام تفوق سرمایه مالی جهانی بر تولید ملی و دموکراسی کشوری است و این آن چیزی است که اکنون شاهدش هستیم.

به نظر می رسد مسئله ای که سبب هراس ماهاتیر از مواجهه با جهانی سازان امروزی شده تا حد زیادی ریشه در همین الگوی دولت ـ ملت سازی وی با توجه به «موزائیک اقوام» در مالزی باشد. پرداخت بیش از حد به این دغدغه از سوی وی سبب شده این مسئله به ذهن متبادر شود که وی نیز در بحث جهانی سازی به مانند برخی از مارکسیست ها و نه همه آنها به بررسی این چالش خلاصه شده که آیا جهانی شدن حکومت ملی و دولت ـ ملت ها را تحلیل می برد

آنها بدون این که به موافقتنامه های تجارت آزاد و سازمان تجارت جهانی بپردازند فقط بر روی این موضوع متمرکز شده اند. نقدی هم که بسیاری بر ماهاتیر وارد می سازند از رهرو این دیدگاه ها می گذرد که اندیشه های جهانی سازی وی را در کنار تحلیلگرانی نظیر الن وود و ویلیام تاب در «غوغای جهانی شدن» و یان یا سپر در «طبیعت، جامعه و تفکر» و یا اروین مارکویت در «سرانجام نیستی» بگذارند که نهایتاً به این نتیجه رسیده اند که دولت ـ ملت ها نقش کلیدی درامپریالیسم سرمایه داری بازی می کنند.

سرمایه ـ اگر چه با دامنه جهانی ـ بین المللی نیست بلکه مربوط به کشورهای خاصی است و جهانی سازی چیزی جز یک نام دیگر برای سرمایه داری انحصاری برون مرزی نیست.

ماهاتیر مانند بسیاری از همفکرانش در مجمع جهانی دولت نظیر شون هیلی، میخائیل گورباچف، ژان آریستید و . . . این انتقادات را رد می کند و با انتقاد متقابل از مواضع منتقدانش اشکالی به موضع آنها وارد می کند که این مواضع بطور کلی نکته اصلی مبارزات جاری را ندیده می گیرد. این تنها حاکمیت ملی نیست که به خطر افتاده است بلکه حاکمیت مردم است که پایمال می شود. میلیون ها نفر در تمام جهان برای اعتراض به موافقتنامه های تجارت آزاد و نشست های سازمان تجارت جهانی به خیابان ها ریخته اند. تمام کسانی حضور داشته اند که می دانند اتفاق جدیدی در شرف وقوع است که به هیچ وجه مطلوب آنان نیست.

با این همه وی معترف است که این تحول خودخواسته اتفاق خواهد افتاد ولی چگونگی این تحول برای ماهاتیر حائز اهمیت است. وی معتقد است: ما معترفیم که جهانی سازی پدیده ای است که اتفاق خواهد افتاد، زیرا ارتباطات بسیار قوی شده است. امروز مردم با جت سفر می کنند. در ۲۴ ساعت شما می توانید به آن سوی کره زمین سفر کنید. پس هیچ راهی برای گریز از جهانی سازی برای هیچ کس وجود ندارد. ما هم نمی توانیم در انزوا زندگی کنیم و نمی توانیم دور کشورمان دیواری مانند دیوار چین بکشیم. امروزه چنین چیزی امکان پذیر نیست. اما بحث این است که تغییرات جهانی سازی و تأثیرات آن چگونه است درحال حاضر کشورهای ثروتمند آن را تفسیر کرده اند.

به باور ماهاتیر جهانی سازی به مرحله جدیدی از استثمار و استعمار جهانی گفته می شود که نه تنها تمایل دارد نقطه پایانی بر دولت ـ ملت ها بگذارد بلکه می خواهد حقوق مردمی را زائل کند که برای حفظ فعالیت جامعه و محدودکردن قدرت شرکت های فراملیتی لازم است. واقعیت امر این است که مواضع ماهاتیر محمد همواره نسبت به غرب حالت انتقادی داشته است و نه تنها هیچ گاه حاضر نشده است که درهای کشور را کاملاً به روی سیاست ها و سرمایه گذاری های صرفا غربی بگشاید، بلکه سیاست وی بومی کردن وجهه مثبت سرمایه و تکنولوژی غربی بوده است.

● اقدام متقابل

ماهاتیر در مواجهه با این سیل ویرانگر جهانی سازی که پیش از هر مسئله ای فرهنگ و اندیشه جوامع پیرامونی و اسلامی را هدف گرفته است معتقد به اعمال اقدام متقابل و نه صرفاً دفاع محض است. ماهاتیر در نشست مجمع جهانی دولت در پراگ در سال گذشته با یادآوری این مسائل تأکید کرد: «آینده مسلمانان بستگی به رفتار متقابل کنونی ما با غربی ها دارد. شاید رسانه های اروپایی مرا به علت بازگو کردن چنین مطالبی به «نژادپرستی» متهم کنند اما از آنجا که غربی ها هم اکنون در جهان بسیار مهم شده اند بیان چنین هشدارهایی ضروری است. اروپایی ها همواره به دنبال تحمیل ارزش های خود از جمله فرهنگ «شهوت پرستی» و «سیستم بازار آزاد» به بقیه کشورهای جهان هستند.» ماهاتیر با برشمردن وجه های یک جهانی سازی عادلانه معتقد است که جهانی سازی کنونی صرفاً یک شعبده و نمایی ناخوشایند از عمق بحرانی است که در آینده دامن فرهنگ ها را در قالب شکل و نمایی جدید از استعمار فرهنگی خواهد گرفت.

ماهاتیر در گفت و گویی با واشنگتن پست گفت: «با آنکه رهبران مسلمان در برقراری دموکراسی در کشورهایشان موفق بوده اند اما غربی ها ما را به عدم دموکراسی و دیکتاتوری متهم می کنند. اینان که ما را متهم به دیکتاتوری می کنند خودشان تا چند سال پیش با تعدی و ظلم و دیکتاتوری این کشور ها را مورد استعمار خود قرار داده بودند. کشورهای اروپایی همواره به منظور «کسب قدرت» کشورهای ضعیف تر جهان را مورد استعمار و سلطه خود قرار داده اند.»

ماهاتیر با درک این واقعیت از سوی حامیان مالی و معنوی روند موجود، جهانی شدن از سوی قدرت های غربی را که به منظور تسهیل کنترل آنان بر روی اقتصاد جهان ارائه و طراحی شده است هوشیاری کشورهای مسلمان را در برابر امکان سلطه مجدد اروپا بر آنان گوشزد می کند.

وی با ذکر این نکته که من ایده های زیادی دارم اما باید فرصت گفتن این ایده ها فراهم شود، عنوان می کند: «من یک بار درباره استفاده از نفت به عنوان سلاح صحبت کردم و معتقدم راههای زیادی برای استفاده از نفت به عنوان سلاح وجود دارد، نه فقط با توقف تولید بلکه روشهای دیگری هم هست. اما متأسفانه هیچ پاسخی از کشورهای مسلمان و قدرتمند نفتی دریافت نکردم. من همواره سعی می کنم توضیح دهم که چگونه می توان از یک نقطه کوچک نیز برای رسیدن به اتحاد مسلمانان شروع کرد. وضع ما به گونه ای است که حتی اگر بتوانیم همه مسلمانان را متحد کنیم با اتحاد فقط بخشی از مسلمانان نیز می توانیم به اهداف ارزشمندی به نفع خودمان دست یابیم. » شاید این اقدامات متقابل مردی که دغدغه اتحاد و همگرایی مسلمانان را دارد فقط در پروسه جهانی شدن برجسته شده باشد ولی واقعیت امر این است که رویکرد کلی ماهاتیر چیزی بیش از این مسائل است. جهت گیری های رسول فرهنگی و فلسفی اسلامی کسی که در قالب تور ها و سفرها، نشست ها و اجلاس های مختلف سعی در به صدا درآوردن زنگ های خطر جهانی شدن خصوصاً برای جهان اسلام دارد در کنار تدوین مانیفست جهانی سازی اسلامی و بسیاری دیگر از اقدامات ریز و درشتی که به قول خودش:« فقط اقدامات متقابل است» باعث شده پس از جدایی وی از دنیای سیاست و پیوستن به جبهه اندیشمندان جهانی شدن، از وی به عنوان یکی از معماران جهانی سازی اسلامی یاد شود.

ارسلان مرشدی