رقابت بدون برنده

نگاهی به سریال های ماه رمضان سیما

سال قبل که سریال های مناسبتی سیما برای ماه مبارک رمضان با انتقادات فراوانی مواجه شدند و کارشناسان نسبت به نزول هرساله این سریال ها هشدار دادند، این انتظار می رفت که دست اندرکاران این عرصه به خود بیایند و در عملکرد خود تجدید نظر کنند. به ویژه اینکه این سریال ها درست همزمان با برترین لحظات زندگی یک انسان مسلمان یعنی ماه رمضان پخش می شوند و باید پاسخگوی نیازهای مخاطب برای این زمان باشند. از طرفی، چند ماه است که سریال های سیما دچار پس رفت شده اند و فرارسیدن این ایام عزیز و قابلیت های این فرصت رسانه ای در جلب توجه مخاطب -به خاطر پشتوانه ۲۰ ساله و درخشان پخش سریال های ویژه این مناسبت- بهترین موقعیت برای بازگشت دوباره به وضعیتی مطلوب تر بود. اما ...

● مکافات های یک راز پنهان

مهمترین شاخصه سریال ویژه شبکه اول برای ماه رمضان، موضوع مناسب آن بود؛ دستمایه قرار دادن مفهوم گناه و تأثیرات آن در زندگی انسان، نسبت نزدیکی با حال و هوای روزها و شب های مبارک این ماه داشت که می توانست سریال «راز پنهان» را به أثری ماندگار و تأثیرگذار در پرونده برنامه های مناسبتی صداوسیما تبدیل کند. اما آنچه این مجموعه تلویزیونی را از دست یافتن به این مهم بازداشت، عدم اعتلا و رسوخ موضوع گناه در ساختار درام سریال بود. یعنی فضاسازی سریال و جنس دعوت مخاطب به پی گیری داستان در «راز پنهان» در خدمت موضوع نیست. به بیان بهتر، عناصر به کار رفته در این سریال به گونه ای نیستند که بیننده این مجموعه با تماشای آن تکانی بخورد و یا اینکه حداقل به درک تازه ای از مفهوم گناه برسد. به ویژه اینکه مفاهیم معنوی و ارزشی در این سریال به شکلی تقلیل گرایانه و حداقلی پرداخت شده اند.

ابتدایی ترین روش برای تولید معنویت و بازنمایی ارزش های دینی در یک درام و نمایش این است که شخصیت پردازی آدم های داستان براساس شاخصه های دینی باشد و سبک زندگی کاراکترهای متدین نیز بازتاب دهنده ارزش ها باشد. این درحالی است که شخصیت پردازی آدم های خوب این سریال و سبک زندگی آن ها، بی هویت و خنثی است. پدر و مادر فرامرز و باغبان آن ها، شخصیت های مثبت و نمونه این سریال هستند. اما پدر و مادر، زندگی کاملا اشرافی و بی دردی دارند و باغبان نیز یک فرد منزوی و تارک دنیا است.

ضعف بزرگ همه سریال های امسال سیما برای ماه مبارک رمضان ازجمله «راز پنهان» فقدان منطق روایی است. اساسا اتفاقات و مسائل این سریال ها چندان با عقل جور در نمی آیند و باور کردن حوادث آن ها قابل باور نیست. مثلا در این مجموعه تلویزیونی ما با شخصیتی روبه رو هستیم که دچار فراموشی شده است، اما با همین وضعیت به محیط کار باز می گردد و بدون هیچ مشکلی کارش را ادامه می دهد و همکارانش هم متوجه ابتلای وی به نسیان نمی شوند! حتی برخی از ماجراهای این سریال مضحک پیش می روند. مصداق های فراوانی را می توان برشمرد. اما یکی از این حادثه ها، بردن دختربچه مبتلا به تب با لباس در زیر دوش آب است. یا فرار ناگهانی بچه از خانه که اصلا معلوم نشد به چه علتی رخ داده و اساسا بچه ای که دچار تب شدید است چرا و چگونه باید از خانه اش فرار کند؟

مشکل دیگر سریال «راز پنهان» این است که قالب و ژانر آن چندان مشخص و ثابت نیست. این سریال گاهی ملودرام است و گاه پلیسی و معمایی، برخی لحظات نیز شکل و شمایلی علمی و تخیلی به خود می گیرد. ماجراها و داستان های این سریال گاهی از مرز واقعیت و باور عبور می کنند و به وادی خیال و سوررئالیسم منحرف می شوند! مثل قضیه درخت گناه و نوع مواجهه شخص نسیان زده با مسائل زندگی اش. فیلمساز تمام تلاش خود را کرده تا درامی پیچیده و پرتعلیق را بیافریند، اما نتیجه، یک فیلم سطحی و آماتور است که نه تنها هیچ تعلیقی ندارد که از رمق لازم برای جذب مخاطب نیز محروم است.

● چمدان خالی !

به نمایش درآمدن سریال «چمدان» به عنوان یکی از ویژه برنامه های تلویزیون برای ماه مبارک رمضان نیز از آن اتفاقات عجیب و غریب است. چون این مجموعه نه تنها هیچ تناسبی با این ایام مبارک و مقدس ندارد که اصلا در حد و اندازه ای نبوده که بتوان جایگاه سریال ویژه را به آن اختصاص داد .

سریال «چمدان» تلفیقی از هجو و لطیفه است که بدون درام و روایتی مستحکم و قابل قبول روی آنتن پخش سیما رفته است. سریالی که می توان آن را معجونی از انواع ضعف ها و کمبودهای سینمایی و تلویزیونی دانست. از فیلمنامه بی مبنا و کشدار و غیرمنطقی و فاقد شخصیت پردازی گرفته تا مضمون به شدت نازل و فاقد عمق و محتوا تا حتی نداشتن جاذبه لازم برای تشویق و تهییج مخاطب در دنبال کردن یک سریال تلویزیونی !

«چمدان» نه طنز است و نه جدی و اصلا نمی توان برای آن ژانر و گونه خاصی را مشخص کرد. خط داستانی آن بسیار در هم و بر هم است و هیچ شاکله و بافت متعینی ندارد. به طور کلی روایت سریال از یک سری قصه فرعی تشکیل شده و این یک اتفاق شگفت آور است که یک سریال حدودا ۳۰ قسمتی، بدون داستان اصلی ساخته شده است! نام و محور سریال »چمدان« است و بر این اساس باید شخصیت اصلی و عامل مهم پیشبرد داستان نیز چمدان باشد. اما می بینیم که چمدان حضور بسیار کمرنگی در حوادث دارد و اصلا گاهی وجود آن فراموش می شود! کارگردانی سریال به قدری ضعیف است که باید مسئولان سیما را محل پرسش قرا داد که چگونه به چنین کاری مجوز پخش داده اند؟! نمود اصلی این مشکل را هم می توان در بازی های فوق العاده ضعیفی دید که در این سریال ثبت شده است. باوجودی که بازیگران خوبی در »چمدان« گردهم آمده اند اما این امکان بالقوه به فعل نرسیده است.

● خداحافظ بچه، خداحافظ منطق، خداحافظ احترام و ...

سریال شبکه سه را باید یک نمونه برجسته از بی منطق بودن دانست. »خداحافظ بچه« بهترین الگوی قابل بررسی برای دانشجویان و هنرآموزان سینما در چگونگی پرداخت سردستی و غیرمنطقی اتفاقات است.

هرچند نمی توان از رویکرد ارزشمند خانواده محور سریال و تلاش آن برای تشویق جوانان به ازدواج و به خصوص فرزنددار شدن به سادگی گذشت. همچنین توانایی این مجموعه در جذب و همراه کردن مخاطب هم قابل انکار نیست. البته بخشی از موفقیت کمّی و آماری آن به دراختیار داشتن زمان مناسب پخش بر می گردد. یعنی زمانی که خانواده ها گردهم آمده و درحال صرف افطار و استراحت هستند که طبیعتا در چنین لحظاتی احتمال بالا رفتن میزان تماشاگران یک سریال بیشتر می شود. همچنین تمهید استفاده مکرر و متنوع از نوزادان نیز در این سریال به خوبی جواب داده و حجم زیادی از جاذبه در آن مدیون، حضور بچه ها است.

اما مسئله مهم درباره «خداحافظ بچه» این است که برپایه درامی به شدت غیرمنطقی و باور نکردنی استوار شده و اساس کار زیر سؤال است، چون این زوج جوان بر اساس ماجرای داستان می توانستند به جای این همه دردسر و انجام کارهای خلاف گوناگون، همان ابتدا با تهیه گواهی سوء پیشینه جعلی، سرپرستی فرزندی را تقبل کنند!

انتقاد مهم دیگری که متوجه این سریال است، بی احترامی به زمان ارزشمند و گران بهای مخاطب است. «خداحافظ بچه» درست در لحظات پس از افطار در ماه مبارک رمضان پخش می شد، یعنی زمانی که به عبادت و نیایش اختصاص دارد. هرچند که هیچ برنامه تلویزیونی امکان جایگزین شدن اعمال مقدس را ندارد، اما رسانه ها حداقل باید در این ساعات مبارک و کم نظیر، خوراکی را به مردم اعطا کنند که همراستا و در شأن آن باشد. این درحالی است که اغلب قسمت های سریال «خداحافظ بچه» پر از کارهای خلاف و سرقت و بچه دزدی و زورگیری و عشق در نگاه اول و ... بودند!

● خدا نکند برای ما اتفاق بیفتد!

شبکه تهران امسال ترجیح داد که مجموعه ثابت خود یعنی «شاید برای شما هم اتفاق بیفتد» را برای ماه رمضان پخش کند. البته در مقایسه با سال های گذشته که این شبکه عمدتا برای این مناسبت کمدی های سبک و ضعیفی را روی آنتن می فرستاد، انتخاب بهتری محسوب می شود. اتفاقا این مجموعه، چه از نظر کیفیت و ساختار و چه محتوا، نسبت به سریال های شبکه های دیگر در این ایام وضعیت مطلوب تری داشت.

البته این سریال به خاطر اینکه در هر قسمتی یک موضوع و داستان جدا و مستقل دارد، در جذب مخاطب موفق نیست. ضمن اینکه این سریال هم یک ضعف بزرگ دارد و آن هم فقدان ترسیم سبک زندگی اسلامی و ایرانی است. «شاید برای شما اتفاق بیفتد» درواقع تقلیدی است از روی مجموعه ترکیه ای «کلید اسرار» که در مرحله تقلید باقی مانده و بیشتر نیز سیاهی ها و تلخی ها را نمایش می دهد. به همین دلیل هم بهتر بود نام آن «خدا نکند برای ما اتفاق بیفتد» انتخاب می شد!

● سریال ناکامی سریال ها

سریال های ماه رمضان امسال تلویزیون را هم باید ادامه خلأ برنامه های نمایشی جریان ساز و تأثیرگذار دانست. متأسفانه سریال های امسال نسبت به آثاری سال های قبل ضعیف تر بودند و باید رقابت این دوره را بدون برنده دانست! این نزول روزافزون، گویای ضعف سیاستگذاری و برنامه ریزی در زمینه تولید و پخش مجموعه های نمایشی است. به ویژه اینکه این سریال ها از نبود نرم افزار لازم و کافی در ترویج فرهنگ متعالی و سبک زندگی و رفتار عالی رنج می برند که همه این ها نیازمند یک تکان اساسی در این عرصه است. امیدواریم این تحول هرچه سریع تر اتفاق بیفتد.

آرش فهیم