در کلینیک های درد چگونه درمان میشویم

درد تجربه حسی و عاطفی ناخوشایندی است که در هنگام رویارویی بدن با عوامل آسیب مکانیکی, حرارتی, شیمیایی و بافتی ایجاد میشود و هشداری است برای فرد تا جسم خود را از آسیب پیش روی محافظت کند درد مهمترین و بیشترین عاملی است که موجب مراجعه بیمار به پزشک میگردد

درد تجربه حسی و عاطفی ناخوشایندی است که در هنگام رویارویی بدن با عوامل آسیب (مکانیکی، حرارتی، شیمیایی و ...) بافتی ایجاد میشود و هشداری است برای فرد تا جسم خود را از آسیب پیش روی محافظت کند. درد مهمترین و بیشترین عاملی است که موجب مراجعه بیمار به پزشک میگردد.

دردها را به روش های مختلف میتوان دسته بندی نمود، ولی در رایج ترین و ساده ترین دسته بندی به انواع حاد، مزمن، سرطانی (بدخیم)، پوستی، عضلانی- استخوانی و دردهای ناحیه ای تقسیم میشوند. درد حاد نشانه وجود عامل جدی و فوری آسیب بافتی یا تهدیدکننده حیات است؛ بنابراین اورژانس پزشکی و نیازمند ارزیابی و درمان دقیق و سریع میباشد. ولی درد مزمن نشانه وجود نوعی از آسیب بافتی است که چون شدت و آزار آن کمتر است، ممکن است در ابتدا چندان جدی گرفته نشود و بیمار تا مدتها آن را تحمل کند و اقدامی برای درمان آن انجام ندهد؛ ولی به علت ماهیت آهسته و پیوسته و پیشرونده آن، به تدریج موجب آسیب و تخریب وسیع بافتی میگردد. مهمترین نکته در مورد درد های مزمن این است که به علت طولانی شدن تحریک پایانه ها و اعصاب دخیل در مسیر انتقال درد، تغییراتی در این مسیر ایجاد میشود که موجب بروز نوعی درد با کیفیت و شکل متفاوت از درد اولیه میگردد. نکته جالب تر در این تغییرات، ایجاد درد خودبخود حتی پس از رفع عامل دردزای اولیه است.

از آنجا که بدن انسان یک سیستم پیوسته و مرتبط بین اعضا و دستگاههای مختلف است، درد (حاد یا مزمن) موجب بروز تغییراتی در سایر سیستم های بدن انسان نیز میشود.

بنی آدم اعضای یک پیکرند که در آفرینش ز یک گوهرند

چو عضوی بدرد آورد روزگار دگر عضوها را نماند قرار

اولین و شاید مهمترین عارضه درد، تغییرات خلق و خوی فرد میباشد که یک واکنش غریزی و ناخودآگاه در برابر درد است. فرد دردمند، در ابتدا مضطرب و بیقرار است و به دنبال درمانی برای تسکین درد خود میباشد. با افزایش شدت درد، این اضطراب افزایش یافته و میتواند موجب بروز خشم و حالات تهاجمی و پرخاشگری شود. با طولانی شدن مدت درد و عدم بهبود آن، به تدریج سایر اختلالات روحی – روانی مانند احساس ناامیدی، درماندگی، ناتوانی، از کار افتادگی، وابستگی به اطرافیان و درنهایت افسردگی در بیماران روی میدهند. متاسفانه بروز این تغییرات روانی در فرد، خود موجب تشدید درد و مقاومت آن به روشهای مختلف درمانی میگردد.

فرد دردمند همچنین به دلیل بیحرکتی و قرار گرفتن در وضعیتی که موجب کمترین درد یا بیشترین بیدردی شود، مستعد بروز تغییراتی در دستگاه عضلانی – اسکلتی است. بیحرکتی موجب ضعف و تحلیل عضلات و استخوانها، و در نتیجه کاهش مضاعف قوای جسمانی و آمادگی برای بروز آسیب های بافتی بیشتر میشود.

در سالهای اخیر همزمان با پیشرفتهای جدید در شناخت منشاء، ماهیت، انتقال، اثرات و عوارض درد، نگرش نوینی نیز در نحوه برخورد با درد و بیمار دردمند در دنیا ایجاد شد و گروهی از متخصصین بیهوشی که از دیرباز مسؤولیت ایجاد بیدردی و آرامبخشی برای بیمار در حین اعمال جراحی و سایر اقدامات دردناک را بر عهده داشته اند، رشته فوق تخصصی کنترل درد (Pain Management) و کلینیک های چند تخصصی درد (Multidisciplinary Pain Clinic) را پایه گذاری کردند. نکته شایان توجه در مورد درد و کلینیک های درد، توجه به واژه های "کنترل درد (Pain Control)" یا "اداره درد(Pain Management) " است که بسیار هوشمندانه برگزیده شده اند. همانگونه که گفته شد درد مزمن در طول زمان موجب تغییراتی در سیستم عصبی و بروز دردهای خودبخود با ماهیت متفاوت و مقاوم به درمان میشود. گرچه هدف اصلی در اقدامات کنترل درد و کلینیک های درد، تسکین کامل درد است؛ ولی از آنجا که در مورد دردهای مزمن این هدف گاهی غیرممکن است، هدف کاهش و به عبارتی کنترل درد به حدی است که برای بیمار قابل تحمل و غیرآزاردهنده باشد و بیمار بیشترین توانایی انجام زندگی روزمره و طبیعی را پیدا کند.

در کلینیک های چند تخصصی درد، امکان کنترل انواع مختلف درد مزمن وجود دارد. برخی از این درد ها عبارتند از: سردردهای مزمن، دردهای ستون فقرات گردنی و کمری که درمان جراحی ندارند، دردهای لگنی، دردهای عضلانی – اسکلتی، دردهای مفصلی مانند آرتروز زانوها، دردهای بدخیمی ناشی از تهاجم یا فشار تومور های سرطانی به نواحی مختلف شبکه عصبی یا بافت های مجاور و ...

ذکر مجدد این نکته ضروری است که کنترل درد، یک درمان چند جانبه و چند تخصصی و نیازمند همکاری نزدیک ۴ رشته (حد اقل) تخصصی فوق الذکر است و اولویت ذکر اقدامات درمانگر درد تنها از این جهت است که شرط اصلی اعتماد و ادامه همکاری بیمار در روند برنامه کنترل درد، بیدردی ابتدایی (حداقل بطور نسبی) و توانایی جسمی و روانی مشارکت در درمانهای فیزیکی و توانبخشی و رواندرمانی است. ولی در نهایت، این همکاری چند تخصصی و مشارکت بیمار است که عامل اصلی تعیین کننده موفقیت در برنامه درمانی است. این امر، لزوم و اهمیت طراحی کلینیک های چند تخصصی درد به شکل فوق را برجسته مینماید. در سال های اخیر، در کشورهای پیشرفته با توجه به شناخت ابعاد گوناگون درد و اهمیت کنترل چند جانبه آن، کلینیک های درد چند تخصصی با سرعت زیادی گسترش یافته اند و نقش مهمی در کنترل بهتر درد بیماران و پیشرفت روزافزون دانش کنترل درد (Pain Management) داشته اند. بطوریکه تا سال ۲۰۱۰ تعداد ۷۵۰ کلینیک درد در ایالات متحده آمریکا مشغول به کار شده اند. در کشور ما نیز در چند سال اخیر این رشته فوق تخصصی مورد توجه جدی واقع شده و پس از بازگشت گروه اول دانش آموختگان این رشته از خارج کشور، دوره های فلوشیپ کنترل درد و کلینیک های چند تخصصی درد در دانشگاههای عاوم پزشکی مادر راه اندازی شده اند.

به امید روزی هستیم که کلینیک های درد با تعداد و گسترش مناسب و پوشش بیمه کافی در دسترس تمامی هموطنان عزیزمان که نیازمند خدمات درمانی کنترل درد میباشند، قرار داشته باشند.

دکتر نوید ابوالاحرار

متخصص بیهوشی، فوق تخصص درد