امروز گرمابه فردا گلستان

نگاهی به ۱۰ حمام تاریخی ایران که کارکرد گردشگری دارند

حمام‌های ایرانی بسیار هوشمندانه ساخته می‌شدند. در طراحی ساختمان حمام‌ها با ایجاد راهرویی پیچ‌درپیچ در حدفاصل دهلیز و ورودی حمام با تعدیل تفاوت دمای سرد بیرون و دمای گرم داخل، مانع از سرماخوردن مراجعان می‌شدند.

فضای داخل گرمخانه به چند محل جهت کیسه کشیدن، تمیز کردن و خزانه‌ها تقسیم می‌شده است. خزانه‌ها نیز سه عدد بوده‌ است ؛ یکی برای آب گرم، دیگری برای آب سرد و آخری مخصوص آب ولرم. حمام‌ها نیز همچون بازار علاوه بر این که در آن عملی مشخص انجام می‌گرفته، محل اجتماعات نیز بوده است. مراسم مهمی چون حنابندان، حمام عروسی ، زایمان و ... نیز در آن انجام می‌شده است.

● حمام‌گنجعلی‌خان‌(کرمان)

یکی از بناهای موجود در مجموعه گنجعلی‌خان شهر کرمان، حمام آن است که در سال ۱۰۲۰‌هجری‌قمری به دستور گنجعلی‌بیگ ملقب به گنجعلی‌خان، حاکم کرمان در زمان شاه‌عباس صفوی ساخته شد. هدف از ساخت این مجموعه ایجاد یک مرکز تفرجگاهی در وسط شهر بوده است. در حمام گنجعلی‌خان تمام‌ نماد‌های معماری سنتی یک حمام رعایت شده است و در برخی جاها حتی توجه به جزئیات توانسته این‌حمام را برجسته سازد. برای مثال در رختکن این‌حمام، گوشه‌هایی خلوت و تودرتو تعبیه شده که محل مناسبی جهت گپ و گفت، استراحت و حتی عبادت بوده‌ است. حجاری‌های منقوش، کاشیکاری‌های معرق و خشتی، کاربندی‌های چشمنواز و... اوج معماری صفوی را در این بنا متجلی ساخته است. حمام گنجعلی‌خان در حال حاضر به صورت موزه مردم‌شناسی درآمده و مجسمه‌های مومی نصب شده در آن اقشار مختلف جامعه آن روزگار را در حالات متنوع نمایش می‌دهد.

● حمام وکیل (کرمان)

یکی دیگر از حمام‌های سنتی و تاریخی شهر کرمان، حمام وکیل است که اولین بخش از مجموعه وکیل به حساب می‌آید. این بنا براساس معماری زندیه ـ قاجاریه و با تقلید از حمام گنجعلی‌خان در سال ۱۲۷۰ هجری قمری ساخته شد.

سرامیک و کاشیکاری‌های زیبای این حمام که از کف تا سقف امتداد یافته‌‌است ، فضای داخلی حمام را بسیار زیبا و چشمنواز کرده است. ‌طی سال‌های اخیر، حمام وکیل به چایخانه سنتی تغییر کاربری داده است. علاوه بر فالوده کرمانی خوش‌طعمی که در این حمام می‌توان تجربه کرد، غذاهای سنتی نیز در بخش گرمخانه سرو می‌شود.

● حمام چهارفصل (اراک)

یکی دیگر از حمام‌های تاریخی ایران که تبدیل به موزه مردم‌شناسی شده است، حمام چهارفصل در شهر اراک است که بزرگ‌ترین حمام ایران نیز محسوب می‌شود. این حمام در اواخر دوره قاجار (احمدشاه) توسط حاج محمد ابراهیم خوانساری بنا شد. از تزئینات به‌کار‌رفته در این بنا می‌توان به انواع کاشیکاری‌های زبردستانه اشاره کرد که طرح‌هایی از انسان، حیوان و گیاهان را نمایش می‌دهد. نقاشی‌ها و نگارگری‌هایی از چهارفصل سال در چهارگوشه از این حمام علت نامگذاری آن به چهارفصل است. این حمام همچنین تنها حمام کشور است که در آن بخشی مجزا به اقلیت‌های مذهبی اختصاص داده شده است. حمام چهارفصل در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.

● حمام پهنه (سمنان)

یکی از حمام‌های تاریخی و ارزشمند ایران، حمام پهنه در شهر سمنان است. این حمام که در مجاورت مسجد جامع قرار گرفته، در سال ۸۵۶ هجری قمری به دستور خواجه غیاث‌الدین بهرام سمنانی، وزیر دربار تیموری ساخته شد. بعدها در زمان مظفرالدین شاه قاجار، این حمام که نیمه‌ویران بود، بازسازی و احیا شد. در‌سال‌۷۳ حمام پهنه توسط سازمان میراث فرهنگی سمنان مجدد‌ بازسازی شد‌ و به موزه مردم‌شناسی تغییر کاربری داد. مهم‌ترین اثری که در این گرمابه موزه نگهداری می‌شود، استخوان‌های مادر و جنینی است که در شکم دارد. قدمت این استخوان‌ها ۴۵۰۰ سال تخمین زده شده‌ است. حمام پهنه در سال ۱۳۵۳ در فهرست آثار ملی ایران ثبت شده است.

● گرمابه صفا (قزوین)

گرمابه صفا ،گرچه نه تغییر کاربردی داده و تبدیل به‌موزه یا رستوران شده و نه حتی به عنوان یک اثر تاریخی در فهرست آثار ملی ثبت شده است، اما می‌تواند برای گردشگران از جذابیت خاصی نسبت به سایر حمام‌های سنتی و تاریخی ایرانی برخوردار باشد.

گرمابه صفا همچنان فعال است و گردشگران با مراجعه به آن امکان تجربه گرمابه سنتی ایرانی را در عصر حاضر خواهند داشت. این حمام در حاشیه شرقی و انتهای خیابان مولوی قزوین واقع شده است. تمام‌ بخش‌های مختلف این حمام سنتی، از سنگ مرمر صیقلی و نفیس ساخته شده است. گرمابه صفا در سال ۱۲۵۹ هجری قمری و توسط حاج‌حسن بن حاجی عبدالله تبریزی ساخته شده است.

● حمام وکیل (شیراز)

حمام وکیل به همراه سایر بناهای مجموعه وکیل در کانون شهر شیراز واقع شده است. این حمام که از یادگارهای عصر کریمخانی است، از بهترین معماری و تکنیک‌های عصر خویش بهره برده است. وجود بخشی ویژه به نام شاه‌نشین در حمام وکیل، این حمام را از سایر حمام‌های سنتی ایرانی مجزا ساخته است. وجود نقوش آهک‌بری زیبا بر سقف - که هر‌یک روایتگر داستانی مذهبی یا فولک و محلی است - زیبایی چشمنوازی به این حمام بخشیده است. حمام وکیل به شماره ۹۱۷ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.

● حمام خان (یزد)

حمام خان یزد یکی دیگر از حمام‌هایی است که به رستوران و چایخانه سنتی تغییر کاربری داده است و این امکان را به گردشگران می‌دهد که در حین بازدید از این بنای تاریخی از شیرینی‌ها و غذاهای لذیذ یزدی بهره برد. بنای این حمام که در میدان خان و در کنار سایر اجزای مجموعه خان یزد واقع شده، به دستور محمدتقی‌خان بافقی ، حاکم یزد در سال ۱۲۱۲ هجری قمری ساخته شد. حمام خان در سال ۱۲۴۲ هجری قمری مجدد‌ مورد بازسازی قرار گرفت‌ و تزئیناتی به آن افزوده شد.

● حمام فین (کاشان)

از دیگر «گرمابه‌‌موزه‌ها»، حمام فین کاشان است که در مجموعه باغ فین قرارگرفته و به عنوان قتلگاه امیرکبیر شناخته می‌شود. این گرمابه از دو حمام بزرگ و کوچک تشکیل شده است. تاریخ ساخت حمام کوچک به عصر صفویه مربوط است و همراه با بنای اولیه باغ ایجاد شده است. با ساخت حمام بزرگ در دوره فتحلعی‌شاه‌قاجار، حمام بزرگ به حمام سلطنتی معروف گردید و به رجال‌دولتی و افراد مهم جامعه اختصاص داده شد. در مقابل، حمام کوچک به حمام خدمه شناخته شد و توسط افراد عادی جامعه مورد استفاده قرار گرفت.

نکته قابل توجه این است که هر دو حمام، کامل و دارای تمام‌ ویژگی‌ها و نشانه‌‌های معماری گرمابه‌های سنتی هستند. حمام فین ‌در‌سال ۱۳۱۴ جزو آثار ملی ایران به ثبت رسید؛ این مجموعه همچنین در سال ۲۰۱۱ در فهرست میراث جهانی یونسکو به ثبت رسیده است.

● حمام‌ خان (کاشان)

یکی دیگر از حمام‌های برجای مانده از مجموعه حمام‌های تاریخی و سنتی ایران، حمام خان در بازار کاشان است که متعلق به میرزاعبدالرزاق حاکم زندی شهر کاشان بوده است.

این حاکم که در ساخت و مرمت شهر کاشان بسیار دلسوزانه تلاش کرده، این حمام را در سال ۱۱۸۷ هجری قمری بنا کرده است. حمام خان در حال حاضر در تملک خصوصی قرار دارد.

● حمام حاج شهبازخان (کرمانشاه)

این حمام که از بناهای دوره قاجار محسوب می‌شود، در خیابان مدرس‌ در راسته بازار و در میان بافت قدیمی شهر کرمانشاه واقع شده است. حمام حاج شهبازخان در سال ۱۲۳۲ هجری قمری به دستور حاج شهبازخان، پسر منوچهر خان بیگلربیگی از رجال سیاسی دوره قاجار ساخته شد. این حمام از تمام‌ المان‌های معماری حمام‌های سنتی بهره برده است. گنبدهای این حمام با استفاده از آهک‌بری به زیبایی مقرنس‌کاری شده‌اند. نقاشی‌های دیواری از دیگر تزئینات چشم‌نواز این حمام به شمار می‌آیند. حمام حاج‌شهبازخان در‌سال‌۱۳۸۶ به شماره ۲۰۴۹۵ در شمار آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.

آیسا اسدی