عدالت خواهی را از خانواده شروع كنیم

عدالت بیش از هر چیز در حوزه مسایل فردی و خانوادگی مطرح است و تربیت فرزندان بر مدار عدل می تواند آینده روشنی از عدالت را پیش روی جامعه قرار دهد

عدالت در كنار مفاهیمی چون عشق، آزادی، پرستش و صلح یكی از مفاهیم پایه ای بشریت است كه در تمام آثار نگاشته شده در طول تاریخ بشر از آن سخن گفته شده است.

عده ای از كارشناسان فرهنگ، هنر و ادبیات نیز از این زاویه دید تمام آثار به وجود آمده این حوزه ها را به نوعی تكرار همان موضوعات و آرمانهای اولیه می دانند، زیرا ریشه اصلی و خمیرمایه همه آنها صرفاً به یكی از مفاهیم مذكور می پردازد. اما گویی در میان تمامی مفاهیم پایه بشری، عدالت جایگاه خاص و ویژه ای دارد؛ چنانچه در منابع اسلامی نیز یادآوری شده كه حكومت ممكن است با كفر باقی بماند، اما با ظلم نه. همچنین در دین مبین اسلام عدل یكی از صفات الهی است و در مذهب شیعه نیز جزو اصول مذهب مطرح شده است.

عدالت علاوه بر این كه مفهومی پایه ای نزد تمامی بشریت به شمار می رود، از آن جهت كه هم با سیاست و حكومت داری و هم با منابع دینی و نیز اصول زندگی فردی و اجتماعی ارتباط پیدا می كند حایز اهمیت است و این چنین است كه هم مكتبهای مادی و هم مكتبهای معنوی از آن سخن می گویند البته با تفاوتهایی در شكل و میزان اهمیت.

● عدالت فردی و خانوادگی

عدالت بیش از هر چیز در حوزه مسایل فردی و خانوادگی مطرح است و تربیت فرزندان بر مدار عدل می تواند آینده روشنی از عدالت را پیش روی جامعه قرار دهد.

دكتر محمدیان، كارشناس مسایل تربیتی در این باره می گوید:«بحث عدالت در حوزه فردی و اجتماعی بحث ظریف و حساسی است كه مستقیماً با اخلاق و تربیت ارتباط پیدا می كند، حتماً می دانید كه در منابع اسلامی سفارش شده حتی به هنگام صحبت كردن در یك جمع عادلانه به افراد نگاه كنیم. یعنی اسلام می گوید، وقتی برای چند نفر حرف می زنید، طوری رفتار نكنید كه فقط برای یكی از آنها صحبت می كنید، بنابراین باید نگاهتان را تقسیم كنید و عادلانه به همه بنگرید و همه را به یك میزان مخاطب قرار دهید.

این كارشناس مسائل تربیتی با اشاره به سیره پیامبر اكرم(ص) در خصوص مساوات می گوید: پیامبر وقتی یك جمع دوستانه تشكیل می داد یا هنگامی كه می خواستند بحثی را مطرح كنند، سفارش می فرمودند كه همه دور بنشینند تا در آن حلقه پایین و بالایی وجود نداشته باشد كه باز مصداقی از عدالت در برخوردهای فردی است.

همچنین در خصوص رعایت عدالت در مهرورزی میان خانواده هم سفارشهای زیادی وجود دارد.

پیامبر(ص) امام حسن(ع) و امام حسین(ع) را با هم روی زانویش می نشاند و هر دو را به یك اندازه نوازش می كرد. این ها نكات بسیار ظریفی است كه اگر رعایت شود، از همان كودكی عدالت و عدالت خواهی را نهادینه خواهد كرد.

● عدالت؛ یك واژه و هزاران تعبیر

وی در تعریف عدالت بیان می كند: «همیشه معنای عدالت تساوی نیست. مثلاً این كه بگویید به فرزند ۷ ساله ام ۱۰۰ تومان پول توجیبی می دهم و به فرزند ۱۹ ساله ام هم ۱۰۰ تومان كه تساوی و عدالت برقرار باشد، حرف درستی نیست. تساوی تنها یكی از ابعاد عدالت را روشن می سازد. بلكه معنای دقیق تر عدل این است كه همه امور را در جایگاه واقعی و منطقی خود بنگریم. به عنوان مثال میان زوجین ممكن است براساس موقعیت و شرایط و نیز توانایی ها یك تقسیم كار صورت گیرد، مثلاً همان تقسیم كاری كه معمولاً نزد همه خانواده ها وجود دارد، یعنی كار بیرون از منزل و درآمدزا برای مرد و كار درون منزل برای زن.

حال اگر مرد بخواهد در منزل هم به همسرش كمك كند و یا زن بیرون از خانه برای كسب درآمد مرد را یاری دهد، صرفاً جنبه كمك و ایثار دارد و نباید انتظار ایجاد شود. یعنی اگر زن به اجبار هم مجبور به كار در بیرون از منزل و هم مجبور به كار در درون منزل شود، آن خانواده از مدار عدل و انصاف دور شده و دقیقاً به این معنی است كه ظلم در خانواده ریشه دوانده كه تأثیر سویی در تربیت فرزندان دارد.

یعنی كودكان مرز حق و ناحق را تشخیص نمی دهند و این مرز در ذهن آنها كدر می شود، بنابراین بعدها نیز نه در محیط دوستان، نه در محیط خانواده ای كه می خواهند تشكیل دهند و نه در محیط بزرگ تر اجتماع به ترویج ظلم كمك خواهند كرد، آنها ناخواسته از دیگران انتظار نابه جا خواهند داشت و مفهوم دقیق مسؤولیت و تكلیف خود را هم نخواهند فهمید.»

عدالت در نگاه، عدالت در مهرورزی، عدالت در ایفای نقش و مسؤولیت، عدالت در مراودات و مناسبات و ... هر یك بحثی جدی و مفصل و قابل تأمل در بحث برقراری عدل در رفتار فردی و خانوادگی است.

جلال ناصری كارشناس نیز در مورد مراودات خانوادگی، برقراری عدل و آموزش در این زمینه می گوید: «باید برای ریشه دار كردن فرهنگ عدل و عدالت خواهی دست به آموزش عمومی زد تا نسلهای آینده تصویر شفاف تری از این مفاهیم داشته باشند. با كلی گویی و سخنرانی هم نمی توان قضیه را حل كرد. منظورم از آموزش، آموزش از طریق ابزارهای ساده و در عین حال مدرن امروزی است، مثلاً انیمیشن، برنامه های طنز و ....

وی در توضیح این مسأله می افزاید: برای مثال ممكن است زن خود را مركز حق تشخیص دهد و وقتی كسی خود را مركز ثقل حق دانست خروج از سخن او ناحق و ناعادلانه تلقی می شود و شخص خاطی هم سزاوار توبیخ تشخیص داده می شود؛ این كه زن به مرد بگوید حق نداری به منزل پدرت بروی، حق نداری با مادرت گرم بگیری و یا برعكس، مرد زن را محدود و محكوم به این كند كه حق نداری با فامیلت گرم بگیری و برعكس باید هر روز زنگ بزنی و احوال مادرم را بپرسی و ... این ها مظاهر آشكار ظلم است كه متأسفانه بسیار هم ریشه دار و فراگیر است.»

وی در ادامه می افزاید: «ما وقتی به خوبی مرز حق و ناحق را تشخیص نمی دهیم و یا تشخیص می دهیم و آن را زیر پا می گذاریم، آن هم در محیط خانوادگی و در حق همسر و فرزند و یا پدر و مادر و خواهران و برادران نباید انتظار داشته باشیم جامعه با ما با عدالت رفتار كند، بنابراین مسؤولیت واقعی برای مسؤولان در خصوص رسیدن به آرمانهای عدالت و عدالت خواهی تعمیق این فرهنگ در خانواده هاست. ما باید در این موارد دست به آموزش و فرهنگ سازی وسیعی بزنیم.»

به طور قطع عدالت در مراودات خانوادگی صرفاً برای جلوگیری از محرومیتها نیست و گاه امكان دارد براساس تشخیص منطقی نوعی از محرومیت هم به وجود آید كه باز عین عدل خواهد بود. به عنوان مثال یكی از همسران تشخیص می دهد در صورت رفت و آمد با یكی از فامیل، تربیت كودكان ناهنجار خواهد شد، در این موارد مصلحت چاشنی كار می شود، یعنی والدین و مدیران خانه می نشینند و به طور مشترك به یك تصمیم واحد علمی می رسند، اما این كه زور و اجباری در كار باشد، بدون هیچ ادله علمی، ظلم شمرده می شود و اثرات سویی دارد.»

در كنار تعریف عدل به ناچار مفاهیم دیگری همچون برابری، مساوات، ایثار و انصاف هم مطرح می شود كه برای همه ما فهم دقیق این كلمات و بازاندیشی مجدد در آنها خالی از لطف نیست، به عنوان مثال ایثار خروج از نرم عدل به سمت بالا و ظلم خروج از نرم عدل به سمت پایین شمرده می شود.

بدین معنا كه امكان دارد در موقعیتی به دلیل انگیزه های والای درونی از تعریف عدل عبور كنیم. به طور مثال آن چه در حیطه مسؤولیت خانوادگی ما عدل شمرده می شود، كار در حد توان و انجام دقیق وظیفه خانوادگی است. اما گاه به دلایلی بدون هیچ اجبار خارجی و بدون آن كه كسی انتظارش را از ما داشته باشد بیش از حد توان از خود مسؤولیت پذیری نشان می دهیم و بخشی از وظایف دیگران را هم عهده دار می شویم كه نام آن را ایثار گذاشته اند. در جنگ تحمیلی عراق علیه ایران جمعی همین نقش را ایفا كردند كه به همین دلیل در فرهنگ ایرانی- اسلامی آنها را ایثارگران می نامیم.انصاف هم شكل درونی شده عدل است و كسی كه اساساً نگاهی عادلانه به تمامی امور دارد، فرد منصفی است. منصف نه تنها عدل را رعایت می كند، بلكه اعتقادی درونی به آن دارد.

● عدل و تكنولوژی

انسان موجودی عدالت جوست و فناوری نیز ابزاری برای رسیدن به آرمانهای انسانی انسان. اگرچه گاه به دلیل رویكرد غلط و غیرانسانی صاحبان تكنولوژی، این ابزار به وسایلی در جهت مخدوش كردن مفهوم عدل تبدیل شده و به مظهر ظلم نیز تبدیل شده است، اما اصولاً ذات فناوری برای برقراری هر چه بهتر عدل تعریف شده است.

دكتر محمدیان در این باره می گوید: «تكنولوژی صرفاً یك امكان است و نمی توان ذات آن را در جهت ظلم و یا عدل تعریف كرد، اگرچه به دلیل ارتباط ذاتی عدل با ذات انسان و از سوی دیگر ذاتی بودن خواست ترقی و پیشرفت به سوی سعادت این دو موضوع را می توان در ارتباط با هم تعریف كرد، به هر حال ظاهراً این صاحبان و استفاده كنندگان از تكنولوژی هستند كه تصمیم می گیرند آن را به سوی عدل و یا به سوی ظلم ساماندهی كنند.

یكی از انرژی هسته ای بمب اتم می سازد و بر سر مردم بی گناه ناكازاكی و هیروشیما می ریزد، دیگری از امكانات علم شیمی بمب شیمیایی می سازد و آن جنایت را در مرزهای ایران و عراق خلق می كند و یكی هم پیدا می شود كه ترازوی دیجیتال می سازد تا معاملات هر چه دقیق تر و عادلانه تر باشد. گرچه با آمدن ترازوی دیجیتال فرهنگ بخشش هم به ویژه در كشور ما پررنگ تر می شود.

به عنوان مثال من حلوا فروشی در ارومیه می شناسم كه حلوایش را با ترازوی دیجیتال وزن می كند، آن قدر هم وسواس دارد كه احساس می كنی طلا وزن می كند، اما در همان لحظه كه دارد وزن می كند و حلوا را بسته بندی می كند تقریباً نیم كیلو را هم به شما تعارف می كند تا به قول قدیمی ها چشمتان سیر شود. خودش می گوید حساب به دینار، بخشش به خروار. این جا هم عدل رعایت شده، هم بخشش و ایثار.» بررسی نسبتهای عدل و تكنولوژی بسیار حایز اهمیت است، زیرا هر دو موضوع در جامعه شناسی امروزی با مفهوم قواعد شهروندی گره می خورد.

● عدالت و شهروندان

عدالت برای شهروندان، رفتار عادلانه شهروندان، تكنولوژی و استانداردهای مدرن در خدمت برقراری عدل برای شهروندان نسبت به مسؤولان و ...

هر یك از این موارد می تواند نكاتی از قواعد عدل در بستر اجتماع را بروز دهد. شهروندی در این رابطه می گوید: «البته این كه هر دو طرف، مسؤولان و مردم در حق هم با عدالت و انصاف رفتار كنند بسیار مهم است، اما رعایت مردم از سوی مسؤولان و مدیران جامعه به نظر من اولویت دارد، چون «الناس علی دین ملوكهم» مردم از مدیران خود تأثیر می گیرند و رفتارشان را در آن سمت و سو سامان می دهند.

وقتی مدیر یك جامعه اهل عدالت نباشد و یا فقط با زبان بگوید كه من اهل عدالتم، مردم اعتمادشان را از دست می دهند و جامعه حالت پریشان به خود می گیرد.

علی(ع) الگوی حكومت عدل را پیش روی ما گذاشته، این بزرگوار وقتی عقیل برادرش از او درخواست كمك می كند، بدین معنا كه از بیت المال بیش از حق به او پرداخته شود، دستش را به آتش نزدیك می كند و یا زمانی كه از كار در دفترش برای چند دقیقه كنار می كشد شمع بیت المال را خاموش می كند و هزاران نمونه دیگر كه معنی دقیق حكومت عدل الهی و عدل اسلامی را پیش چشمان ما قرار می دهند. مسؤولیت پذیرفتن در جامعه اسلامی تا این حد حساس است و رفتار و كردارش به گونه ای باشد كه نشان دهد چه در مناسبات انسانی، چه در مال و اموال شخصی و چه در رسیدگی به امور، اهل انصاف و عدالت است؛ بدون این اصلاً حكومت اسلامی معنایی ندارد.

این روزها بار دیگر شاهد اوج گرفتن شعار مردم سالاری دینی هستیم. از سوی دیگر رئیس جمهور منتخب مردم با اتكا به رأی اكثریت مردم شعار مردم سالاری دینی و خدمتگزاری و عدالت خواهی را اصلی ترین شعار و خواسته خود دانسته و بر آن پافشاری می كند. به عبارت دیگر عدالت خواهی به مطالبه دولت و ملت تبدیل شده شاید بر همین اساس بود كه رئیس محترم قوه مقننه بلافاصله پس ، از انتخاب دكتر احمدی نژاد به عنوان رئیس جمهور آینده كشور از سوی مردم گفت: «دیگر هیچ بهانه ای وجود ندارد و همه مسؤولان باید خود را برای خدمت آماده كنند.» در یك عبارت كلی می توان گفت مردم تشنه عدالت هستند و هر چه زودتر می خواهند تحقق آن را در تمامی ابعاد اجتماعی شاهد باشند.

حوریه ملكی