منافع ایالات متحده در برخورد با فعالیت های هسته ای ایران

اهمیت دسترسی به انرژی هسته ای و کاربردهای گوناگون آن, پافشاری پایدار ایران در رسیدن به این فن آوری, تلاشهای مداوم ایالات متحده در جلوگیری از ادامه فعالیتهای هسته ای ایران و نگاه از منظر سیاست خارجی آمریکا به این فرایند در رابطه با ایران و همچنین مستمر بودن و فراگیر بودن این بحث از جمله عللی هستند که ما را برآن داشت تا در این موضوع به تحقیق بپردازیم چگونگی فعالیت هسته ای ایران و در مقابل شیوه و چرایی برخورد ایالات متحده با فعالیت هسته ای ایران موضوع پژوهش حاضر است

● دیباچه

پس از جنگ ایران و عراق، آمریکا با دو مشکل عمده در منطقه روبه‌رو بود، ایران و عراق. پس از جنگ اول خلیج‌فارس، آمریکا تاحد زیادی بر مشکل عراق فائق آمد اما پس از گذشت زمان و یاغی‌تر شدن صدام این مشکل مجدداً فربه شد و آمریکا را به خود مشغول ساخت. پرونده هسته‌ای عراق دست‌آویز بهانه‌های آمریکا برای تضعیف عراق شد. با وجود بازرسیهای بین‌المللی از تجهیزات و برنامه‌های هسته‌ای عراق و اطمینان بازرسان از پیدا نشدن شواهدی مبنی بر وجود تسلیحات هسته‌ای، آمریکا قانع نشد و با توسل به همین موضوع در سال ۲۰۰۳ به عراق حمله کرد و رهبر دیکتاتور این کشور را از قدرت ساقط نمود. عراق دیگر تهدیدی برای امنیت ملی آمریکا به شمار نمی‌رفت هر چند امروز آمریکا در داخل عراق با مشکلات زیادی روبه رو است و از جانب برخی مجامع بین‌المللی و افکار داخلی تحت فشار است. با این تصویر تنها معضل امنیتی آمریکا در منطقه رقیب دیرین صدام، یعنی ایران است. ایران با توجه به نابود شدن رقیب خود بیش از گذشته در منطقه قدرت گرفته است؛ نابود شدن صدام به طور خودکار قدرتمندی ایران را به ارمغان آورد. اینک این ایران است که دست‌آویز بهانه‌‌های آمریکا قرار گرفته و محور شرارت محسوب می‌گردد. اتفاقاً آنچه که عامل تشدید این تنش و رویارویی شده، مسئله فعالیتهای هسته‌ای ایران است. آمریکا با نگرانیهای روزافزون خود نسبت به پرونده هسته‌ای ایران درصدد تضعیف این کشور است این در حالی است که آمریکا برای رهایی از بخش اعظم مشکلات خود در عراق نیاز به رفتار مناسب ایران دارد. در این راستا آمریکا یا باید با ایران وارد مذاکراه شده و از راه دیپماتیک به حل مسئله بپردازد ـ که به صورت محدود شاهد چند دور مذاکره بین ایران و آمریکا در سطح سفیر بودیم ـ که این امر به دلایل مختلف چندان قرین با موفقیت نیست، و یا اینکه تا حد ممکن ایران را در منطقه تضعیف کند. یکی از مواردی که می‌تواند به قدرتمند شدن ایران بیانجامد دسترسی به انرژی و تسلیحات هسته‌ای است. آمریکا به همین دلیل با توان بالای خود به طور مستمر و فعال در صدد جلوگیری از هسته‌ای شدن ایران است. ایران غنی سازی اورانیوم را در پیش گرفته است. مرحلة پس از غنی‌سازی، کاربردی دوگانه دارد. هم راکتور هسته‌ای را به کار می‌‌اندازد و هم به کار ساخت بمب اورانیومی می‌انجامد. کاربرد دوم، ادعای آمریکا در فرایند غنی سازی اورانیوم ایران است و از همین روی آمریکا به مقابله با ایران برخاسته است. یکی از مواردی که تاکنون مانع از برخورد جدی آمریکا با ایران گشته، همکاری مستمر ایران با آژانس بین‌المللی انرژی اتمی بوده است. آمریکا امیدوار بود ایران از همکاری با آژانس خودداری کند تا این مسئله دستاویزی برای توجیه برخورد جدی با ایران گردد.

از طرف دیگر عضویت ایران در NPT مانع بازدید و بازرسی فعالیت‌های هسته‌ای اعلام نشده گردیده است. آمریکا عقیده دارد، ایران به طور مخفی در مناطقی از کشور خود که به آژانس اعلام نکرده است، اقدامات هسته‌‌ای در راستای ساخت بمب اتم را در پیش دارد. بازرسی آژانس از این مناطق طبق معاهده NPT قانونی نیست. ایالات‌متحده سعی دارد با ضعیف جلوه دادن رژیم NPT ایران را وادار به پذیرش بازرسی از فعالیت‌های اعلام نشده بکند، درحالی که آمریکا به محدودیتهای ناشی از ماده ۶ پیمان منع گسترش تن در نداده و درست در نقطه مقابل به گسترش سلاحهای هسته‌ای جدید می‌پردازد، از برخی دولتها انتظار دارد مفاد این پیمان را رعایت کنند. بررسی موارد مختلف برخورد آمریکا با فعالیتهای هسته‌ای کشورهای عضو و غیر عضو پیمان منع گسترش نیز اثبات کننده این نکته است که کشورهای متحد و دوست آمریکا در پی‌گیری فعالیتهای هسته‌ای خود با مشکلات به مراتب کمتری مواجه بوده‌‌اند تا کشورهایی که با آمریکا مشکل داشته‌اند. از این‌رو قابل درک است که پیمان NPT تأمین کننده منافع آمریکا در نظام بین‌الملل پس از جنگ سرد نیست.

کشورهای غربی از جمله آمریکا برای تسریع و قوت بخشیدن در نظارت بر فعالیتهای هسته‌ای دولتهای فاقد سلاح هسته‌ای، ضرورت بازنگری در این برنامه‌ها را مطرح ساختند. آنها بر این استدلال تأکید داشتند که رژیم NPT در نظارت بر فعالیت‌های هسته‌ای اظهار و اعلام شده موثر وموفق می‌باشد منتها در کشف فعالیتهای هسته‌ای اعلام نشده از توان کافی برخوردار نیست (نمونه عراق).

در این راستا دو دیدگاه ابراز شد؛ دیدگاه اول نارسایی‌های موجود در سیستم نظارتی رژیم NPT را به مجری آن یعنی آژانس بین‌المللی انرژی اتمی مربوط می‌‌دانست؛ به همین دلیل پیشنهاد شد که به جای آژانس انرژی اتمی، شورای امنیت سازمان ملل مسئولیت نظارت بر فعالیتهای هسته‌ای را به عهده بگیرد، اما دیدگاه دوم نارساییهای موجود را در خود سیستمهای نظارتی می‌دید و بیان داشت که برای رفع این نقص می‌بایست این رژیم مورد بازنگری و اصلاح قرار گیرد. کشورهای غربی و اروپایی با رویکرد دوم همسو شدند. بر این اساس درابتدای سال ۱۹۹۲، شورای حکام آژانس تصمیمات متعددی درخصوص تقویت سیستم نظارتی NPT گرفت و در سپتامبر ۱۹۹۳ بررسی برنامه‌ای را تحت عنوان ۲+۹۳ به منظور تهیه پیشنهادی درخصوص تقویت موثر سیستم نظارتی در مدت دو سال آغاز کرد. در ژوئن ۱۹۹۵ دبیرخانه آژانس سند ۲+۹۳ را به شورای حکام آژانس تقدیم کرد. در آن سند اقدامات متعددی به منظور تقویت سیستم نظارتی NPT تشریح شده بود و شامل تأسیسات و فعالیتهای اظهار شده و اظهار نشده می‌گردید. بدین منظور شورای حکام آژانس در سال ۱۹۹۶ با تأسیس کمیته‌ای، مسئولیت تدوین مقررات بخش دوم سند ۲+۹۳ را به آن واگذار کرد. این کمیته نیز پیش‌ نویس ۲+۹۳ را پس از برگزاری چندین نشست تهیه و در ۱۵ مه ۱۹۹۷ به تصویب شورای حکام آژانس رساند. از این رو سند ۲+۹۳ تحت عنوان « پروتکل تقویت کارآمدی سیستم نظارتی آژانس بر فعالیتهای هسته‌ای» مورد تصویب قرار گرفت. پروتکل ۲+۹۳ برای کشورهای عضوی طراحی شده است که موافقت‌نامه بازرسی و نظارت را با آژانس امضا کرده‌اند. این پروتکل دارای یک مقدمه، هجده ماده و دو ضمیمه است.

● ایران و آمریکا، منازعه‌ای پایدار

نوع نگاه جمهوری اسلامی ایران به نظام بین‌المللی و رویکرد داخلی آن، موجب ایجاد شرایطی شده است که برخی از آن به پارادوکس جمهوری اسلامی ایران نام می‌برند. ایران از یک طرف می‌خواهد رشد داشته و پیشرفت کند و از طرف دیگر در پی حفظ استقلال سیاسی و همین طور عدالت در بیرون از مرزهای کشور است، در واقع ریشه پارادوکس در نوع نگاه به خود و نظام بین‌المللی است. در این، بین ایالات‌متحده به عنوان تنها هژمون جهانی در عصر حاضر، نوع نگاه جمهوری اسلامی ایران را به چالش طلبیده است. ایران با ادعای ترویج عدالت در گسترة جهانی خود را در مقابل کشوری قرار داده است که امروزه دارای بودجه نظامی ۴۰۰ میلیارد دلاری بوده که در تاریخ بشری بی‌سابقه است. با آگاهی بر اینکه بودجه نظامی هیجده عضو دیگر ناتو مجموعاً ۱۴۰ میلیارد دلار است به وضوح می‌توان به بازتاب جایگاه کنونی این کشور در بطن نظام بین‌المللی و در نتیجه قدرت عمل گسترده این کشور برای شکل دادن به ترتیبات جدید بین بازیگری متوجه گردید.

با این اوصاف رویارویی ایران با آمریکا هزینه‌‌های هنگفتی را در پی خواهد آورد. پرونده هسته‌ای در چند سال گذشته محور منازعه‌ای قرار گرفته است که ایران را در مقابل آمریکا قرار می‌دهد. منافع ایالات‌متحده در سطح منطقه‌ای و حتی جهانی اقتضا می‌کند که از قدرت یابی هسته‌ای دولت‌های مخالف هژمونی آمریکا جلوگیری به عمل آورد. برای آمریکا دولت‌ها به دو دسته « خوب و بد» تقسیم می‌شوند. کشورهایی چون کانادا ، برزیل، آلمان، استرالیا و هلند، از دسته اول به شمار می روند چرا که بدون مخالفت آمریکا دارای فناوری چرخه سوخت هسته‌ای هستند. در این بین ایران در گروه دوم جای دارد و برای آمریکا کشوری « بد» محسوب می‌‌گردد. آمریکا با توان بالایی به طور مستمر با فعالیت‌های هسته‌ای ایران مخالفت می‌ورزد. در حالی که ایالات‌متحده آمریکا ایران را درصدد ساخت بمب اتم می‌داند و آن را متهم به نقض مفاد ماده ۲ پیمان منع گسترش می‌کند، خود به محدودیتهای ناشی از ماده ۶ پیمان منع گسترش سلاحهای هسته‌ای تن در نداده و درست در نقطه مقابل به گسترش سلاحهای هسته‌ای جدید می‌پردازد، آمریکا با بهانه قرار دادن تهدید کشورهای خطرناک یا کشورهای یاغی درصدد تولید نسلی از بمب‌های هسته‌ای است که به « مینی بمب هسته‌ای» موسوم هستند. این بمبها قابلیت نفوذ در عمق ۲۵ تا ۱۰۰ متری زمین برای انهدام استحکامات نظامی در این عمق را دارند. از این نسل بمبها می‌توان علاوه بر اهداف زیرزمینی در انجام انفجار در ارتفاعات متوسط و بالا نیز سود جست. استدلال آمریکا در تولید و به کارگیری این بمبها قابلیت نابود کردن مواد یا تسلیحات شیمیایی بیولوژیکی انبار شده در انبارهای مستحکم زیرزمینی است، ضمن اینکه آثار مخرب کمتری دارد. هر چند در مقابل، بسیاری از صاحب نظران این گفته‌ها را غیر‌ واقعی دانسته و این بمبها را دارای آثار مخرب بالایی می‌دانند.

در آمریکا دو نوع تفکر نسبت به جمهوری اسلامی ایران وجود دارد: یکی اندیشه مبتنی بر رئالیسم و دیگری طرز تفکر نو محافظه‌کاری است. در عین حال در درون گروه نئومحافظه‌کار نیز شاهد رویکردهای متفاوتی هستیم. در شرایط کنونی منازعه بین ایران و آمریکا، نئومحافظه‌‌کاران بر سر قدرت هستند، کسانی که در نحوه برخورد با پرونده هسته‌ای شیوه‌های متفاوتی را توصیه می‌کنند. هر کدام از این شیوه‌ها نتایج خاصی را سبب خواهد شد. اولویت دادن به هریک از این رویکردها اختلافات درونی دولت بوش را نیز رقم می‌زند. بوش در حال حاضر راهکار کاندولیزا رایس وزیر امور خارجه‌اش را بر راهکار دیک‌چنی معاون خود اولویت داده است. بنابراین به طور کلی در آمریکا در چگونگی برخورد با ایران و به ویژه در مورد مسئله هسته‌ای دو رهیافت وجود دارد. رویکرد اول که در حال حاضر سیاست رسمی دولت بوش به شمار می‌رود، به رهبری رایس، مواضع دیپلماتیک را در پیش گرفته است. رایس عقیده دارد بهترین گزینه برای متوقف کردن ایران از ادامه فعالیت هسته‌ای، نزدیک شدن به نقطه نظر کشورهای اروپایی در این باره و استفاده از گزینه دیپلماسی البته به همراه افزایش تحریم‌ها در برابر تهران است. در همین راستا وزارت امورخارجه آمریکا به همراه وزارت خزانه‌داری آمریکا به شدت در تلاش هستند تا با افزایش تحریم‌ها علیه ایران این کشور از ادامه فعالیت هسته‌ای خود ناتوان شود، تحریمهایی که در سال ۲۰۰۷ طی قطعنامه‌های ۱۷۳۷ و ۱۷۴۷ محقق گردید. در بند ۲ قطعنامه ۱۷۳۷ از ایران خواسته شده است تا:

الف) تمام فعالیت‌های مرتبط با غنی‌سازی؛

ب) فعالیتهای تحقیق و توسعه؛

ج) کار روی پروژه‌های مربوط به آب سنگین؛

و د) ساخت راکتورهای تحقیقاتی آب سنگین را تعلیق کند.

در غیر این صورت تحریمها پایدار خواهند ماند. در قطعنامه ۱۷۴۷ نیز چند تحریم جدید به تحریمهای قبلی اضافه شد. بر این اساس قابل درک است که آمریکا در اعمال تحریمها علیه ایران در مورد فعالیتهای هسته‌ای به مراتب جلوتر از جامعه جهانی و حتی فراتر از نهادی مثل شورای امنیت عمل می‌کند. با همه این وجود شیوه اول و فعلی ایالات‌متحده ادامه مذاکرات هسته‌ای با ایران است. در این فاز یکی از اهداف مهمی که از سوی مذاکره کنندگان طرف مقابل ایران دنبال می‌شود، به تأخیر انداختن جریان فعالیت‌های هسته‌ای ایران برای رسیدن به یک راهکار ویژه برای حل بحران هسته‌ای است. این روند با عاملیت اروپا و هدایت آمریکا در جریان است. اروپا تهدیدات فرارو را به زیان منافع منطقه‌ای خود می‌داند و امیدوار است گزینه دیپلماسی نتیجه بخش باشد، هر چند در روند دیپلماسی کنونی، اروپا و آمریکا اختلافاتی با یکدیگر دارند.

آمریکا زود به زور متوسل می‌شود و مثل اروپا در دیپلماسی خود صبور نیست. آمریکایی‌ها معمولاً دنیا را به خوب و بد و دوست و دشمن تقسیم می‌کنند؛ در حالی که اروپایی‌ها تصویری پیچیده‌تری از روابط ارائه می‌دهند. آمریکایی‌ها وقتی با یک دشمن واقعی مواجه می‌شوند، به جای تلاش برای اقناع به زور متوسل شده و اقداماتی را برای بهتر کردن رفتار دشمن در پیش می‌گیرند، یعنی چماق را بر هویج برتری می‌دهند. آمریکایی‌ها در امور بین‌الملل به دنبال یک غایت هستند یعنی می‌خواهند مشکلات را حل کرده و تهدیدات را از بین ببرند. آمریکایی‌ها علاقه زیادی به همکاری با سازمانهای بین‌المللی نداشته و نسبت به حقوق بین‌الملل مشکوک هستند.

در مقابل روش اول، جناح دوم را دیک چنی معاون رئیس‌جمهور، رهبری می‌کند. او که از نئومحافظه‌کاران افراطی به شمار می‌رود اساساً اعتقادی به گزینه دیپلماسی نداشته و عقیده دارد که برای جلوگیری از دست یافتن ایران به فن‌آوری هسته‌ای، بهترین راه حمله به این کشور و منهدم ساختن تأسیسات هسته‌ای آن است. همین مسئله باعث شده است در حال حاضر در دولت بوش اختلاف نظر در نحوة تعامل با برنامه هسته‌ای ایران افزایش یابد. در این رابطه « نیکلاس برنز» معاون وزیر امورخارجه آمریکا و مسئول پرونده ایران در وزارت امورخارجه آمریکا اعلام کرد: ما تا پایان دورة ریاست جمهوری بوش از گزینه دیپلماسی در برابر ایران استفاده خواهیم کرد. این در حالی است که دیک‌چنی و سایر نئومحافظه‌کاران آمریکا معتقدند راهبرد رایس در برابر ایران شکست خورده و به احتمال زیاد بوش در بهار سال آینده در برابر ایران تصمیم‌ جدیدی اتخاذ خواهد کرد و این تصمیم حمله به تأسیسات هسته‌ای ایران است. چنی تلاش می‌کند ایران را متهم به ارسال سلاح به عراق کرده و بدین ترتیب مدارک لازم برای انجام یک حمله نظامی علیه ایران را فراهم آورد، هر چند تاکنون مدارک لازم و مکفی در این زمینه ارائه نشده است. از این رو در تلاش است تا ثابت کند که کشورایران در مدت زمان کمتر از ۳ سال قادر خواهد بود به سلاح هسته‌ای دست یابد. این جناح ایران را به شدت غیرقابل اعتماد تصویر می‌کند و سعی دارد با غیر منطقی نشان دادن رفتار ایران به مجامع جهانی، اجماع برخورد با ایران را حاصل کند. این گروه مذاکرات را شیوه‌ای برمی‌شمارد که در پی آن ایران با به دست آوردن فرصت، حتی در قالب رژیم‌های بین‌المللی چون NPT، به امکان ساخت بمب اتم نزدیک‌تر می‌شود.

بخشی از شیوه دوم برخورد ایالات‌متحده با ایران را می‌توان با توجه به گزارش دسامبر ۲۰۰۷ نهادهای اطلاعات آمریکا بررسی کرد. نتیجه ندادن دیپلماسی مذاکره از طریق اروپا، آمریکا را بر آن می‌دارد که به شیوه سنتی خود وارد عرصه شود. براساس این گزارش، با بازگذاشتن برخی ابهامات موجود در پروندة هسته‌ای ایران، آمریکا اعمال فشار را در دستور کار خود قرار می‌دهد. به نظر می‌رسد آمریکا پس از این گزارش، روند قبلی خود را با ایجاد یک تغییر محسوس پی‌گیری خواهد کرد. آمریکا در روند مستمر خود، خواهان اعمال فشار جامعه بین‌الملل برای توقف برنامه هسته‌ای ایران است. این در حالی است که براساس این گزارش احتمال پذیرش یک ایران هسته‌ای از سوی ایالات‌متحده افزایش پیدا کرده است، منتها این مسئله با فشارهای روزافزون آمریکا ادامه خواهد داشت، چنانچه در گزارش هم عنوان شده است « برنامه هسته‌ای ایران، احتمالاً به خاطر فشار بین‌المللی متوقف شده است و این نشان می‌دهد که ایران بیش از آنچه که ما فکر می‌کردیم در برابر اعمال فشار حساس و آسیب‌پذیر است.»( )

آمریکا به سرعت به دنبال شفاف‌سازی و روشن شدن فعالیت‌های هسته‌ای ایران است. اما به گفته پرفسور والش طنز ماجرا اینجاست که بازرسان بعد از بیست‌ سال بازرسی در مورد کشور ژاپن اعلام کردند که این کشور هیچ‌گونه برنامه تسلیحات هسته‌ای ندارد، اما در مورد ایران چون غربی‌ها و به خصوص معاون سابق پادمانی آژانس، گلداشمیت به صراحت اعلام نمودند به رفتار و برنامه‌های ایران فوق‌العاده مشکوک هستند، بنابراین احساس می‌شد ماهیت پرونده ایران هرچه سریع‌تر باید روشن شود و لذا از نظر این عده سه سال زمان برای روشن شدن ابعاد پرونده هسته‌ای ایران کافی بوده است. آمریکا می‌داند که ایران از مرحلة بازگشت‌پذیر گذشته است و نهایتاً پس از گذشت یک دهه، ایران به اهداف هسته‌‌ای خود خواهد رسید، بنابراین تعامل با ایران هسته‌ای را در دستور کار خواهد داشت، البته مرحلة پس از دیپلماسی هسته‌ای آغاز روند جدید برخوردهای ایالات‌متحده خواهد بود که فشار سیاسی و اقتصادی از ابزار مهم آن به شمارمی‌رود. البته گروههایی در داخل آمریکا وجود دارند که خواهان تماس مستقیم دولت آمریکا با ایران هستند. آنها اعتقاد دارند بر پایه تعامل مستقیم با ایران، زمینه‌های اعمال فشار بر برنامه‌های هسته‌ای ایران هموار خواهد شد. آنها استدلال می‌‌کنند به احتمال زیاد آنچه از سوی ایران به عنوان مراکز فعالیت‌های هسته‌ای اظهار شده است تمام ماجرا نیست، بلکه ایران ممکن است در مکانهای مخفی دیگری اقدام به فعالیت‌های هسته‌ای بکند. از این رو حمله نظامی قرین با موفقیت نخواهد بود. همراهی اروپا، روسیه و به طور کلی حمایت گسترده بین‌المللی نیز لازمه چنین حمله‌ای است در غیر این صورت عواقب شدیدی در انتظار آمریکا خواهد بود. از سوی دیگر ایران می‌تواند به شیوه‌های زیر به حمله آمریکا پاسخ دهد:

۱) انتقام گیری مستقیم از آمریکا در منطقه (با مورد حمله قرار دادن اهداف آمریکا در منطقه از جمله نیروهای آمریکایی مستقر در عراق، افغانستان و سایر کشورها)؛

۲) حمله به اسراییل چه مستقیم و از طریق موشک میان برد شهاب ۳ و چه غیرمستقیم و از طریق موشکهای کوتاه برد از جنوب لبنان؛

۳) انجام حملات تروریستی از طریق حزب‌ا…. و سایر گروههای مورد حمایت ایران که در سالهای اخیر اهداف آمریکایی را به طور مستقیم مورد حمله قرار نداده‌اند؛

۴ ) اختلال در صادرات نفت ایران که باعث افزایش قیمت نفت دربازارهای جمعی خواهد شد؛

۵) اختلال در انتقال نفت از خلیج‌فارس.

در این بین گروههای مستقلی نیز وجود دارند که با برگزاری جلسات، کنفرانسها و چاپ و انتشار مقالات در راستای آگاه‌سازی افکار عمومی، درصدد ایجاد مانع در برخورد نظامی ایالات‌متحده با ایران هستند.

● پرونده هسته‌ای ایران و بازیگران تأثیر گذار

در مسئله توان هسته‌ای ایران چند نوع بازیگر وجود دارد که مختصات رفتار وتعامل با آنها را باید از یکدیگر تفکیک کرد:

۱ـ بازیگران دولتی مخالف که در رأس آنها آمریکا و اسراییل قرار دارند؛

۲) بازیگران غیر دولتی نظیر گروههای بنیادگرا از جمله القاعده، حماس و …. که آمریکا مدعی است ایران قصد انتقال تکنولوژی هسته‌ای به این گروهها را دارد؛

۳) جامعه بین‌المللی که نگرانیهای منطقی و قابل درکی از مسائل هسته‌ای ایران دارند؛

۴) چهار قدرت بزرگ نه چندان مخالف یعنی روسیه، چین، ژاپن و اتحادیه اروپا (E U) که خواستار عملکرد شفاف ایران هستند.

در مواجهه با این بازیگران ایران می‌بایست مقتضیات هرکدام را در نظر گرفته و متناسب با آن دست به اقدام و رفتار بزند. در مورد آمریکا و اسراییل، می‌‌بایست تا می‌تواند از مخاطب قراردادن آنها اجتناب کند و خود را طرف اصلی جامعه بین‌المللی قرار دهد. در این راستا ایران باید به شدت به اروپا نزدیک شود و اجازه دهد (E U) قدرت مانور بیشتری داشته باشد چرا که از این طریق فشار آمریکا به ایران کاسته می‌شود. ایران باید از طرح مجدد مسئله در شورای امنیت به شدت جلوگیری کند در غیر این صورت پرونده از فاز جامعه‌بین‌المللی خارج شده و عرصه برخورد ایران و آمریکا خواهد شد. در این راستا، ایران باید تلاش کند هر چه بیشتر پای قدرتهای بزرگ را به میان آورده و با آنها وارد مذاکرات سازنده شود.

● پرونده هسته‌ای ایران و عوامل تأثیر گذار بر نحوه رفتار آمریکا

در فرایند فعالیت‌های هسته‌ای ایران در کنار بازیگران تأثیر‌گذار دیگر، ایالات‌متحده عمده بازیگری است که بیشترین درگیری را با پرونده هسته‌ای ایران دارد. بزرگ‌ترین عاملی هم که مانع پیشبرد فعالیتهای هسته‌ای ایران شده است مخالفتهای آمریکا بوده است. در این راستا از نظر آمریکا دستیابی ایران به سلاح هسته‌ای از چند منظر منافع ملی این کشور را تهدید می‌کند. به عبارت دیگر متغیرهای متعددی وجود دارند که ریشه‌های برخورد آمریکا با دیگران را رقم می‌زند. این عوامل عبارتند از:

۱) حفظ امنیت اسراییل؛

۲) انتقال فن‌آوری هسته‌ای از سوی ایران به گروههای مخالف پس از هسته‌ای شدن ایران؛

۳) تأمین امنیت انرژی؛

۴) تداوم وابستگی ایران به نفت؛

۵) به هم خوردن موازنه قدرت منطقه‌ای؛

۶) تهدید دموکراسی در خاورمیانه؛

۷) افزایش قدرت بازدارندگی ایران؛

۸) تغییر رفتار دولتهای عربی تحت نفوذ آمریکا در منطقه نسبت به ایران؛

۹) افول پرستیژ آمریکا در منطقه و در سطح جهانی؛

۱۰) افزایش مقاومت در برابر سیاستهای آمریکا در کشورهای اسلامی و جهان سوم؛

۱۱) رفتار غیر قابل اعتماد ایران.

عوامل فوق در سطوح مختلف و به میزان متفاوت در شکل‌دهی رفتار آمریکا قابل ملاحظه و بررسی هستند. در این مجال و از بین متغیرهای فوق، در جهت تجزیه و تحلیل فرضیه پژوهش به دو عامل حفظ امنیت اسراییل و بیم از انتقال فن‌آوری هسته‌ای به گروههای مخالف آمریکا و اسراییل، از سوی ایران هسته‌ای خواهیم پرداخت.

● فعالیت‌های هسته‌ای ایران، رفتار آمریکا و نفوذ اسراییل

از نظر نئومحافظه‌کاران آمریکا، ایران به دلایل مختلف تصمیم نهایی خود برای دست‌یابی به سلاح هسته‌ای را گرفته است و تحت هیچ شرایطی حاضر به انصراف از این تصمیم نیست. بنابراین این امر تهدیدی جدی علیه منافع ملی آمریکا در منطقه خاورمیانه است. آنها همچنین ایران را عامل عدم موفقیت خود در عراق و افغانستان می‌دانند. محافظه کاران هر چند اعتقاد چندانی به مذاکره و صلح ندارند اما با این وجود ایران را عامل اصلی شکست فرایند صلح منطقه‌ای می‌دانند. از نظر آنها تروریستهای منطقه نیز ایران را محفل مناسبی برای خود یافته‌‌اند و دولت ایران حامی جدی این تروریستها ست. همه این عوامل به طور جدی امنیت اسراییل را تهدید می‌کنند.

از نظر آمریکا، ایران و تروریستها، به ویژه تروریستهای حمایت شده از سوی ایران پس از هسته‌ای شدن جمهوری اسلامی ایران، بزرگ ترین تهدید موجودیت اسراییل در منطقه به شمار می‌روند. آمریکا حفظ اسراییل را از منافع لاینفک خود می‌داند، این تلقی از زمان ریاست جمهوری ترومن تا به امروز به روشنی قابل مشاهده است. رابطة جدی بین اسراییل و آمریکا به ماه مه ۱۹۴۸ یعنی پس از شناسایی اسراییل توسط ترومن بر می‌گردد که این رابطه به طور آرام توسعه یافت و پس از سقوط شاه در ایران و حمله شوروی به افغانستان در اواخر دهة ۱۹۷۰، به سطحی راهبردی ارتقا یافت. در جنـگ سـرد کـه آمریـکا در پی یک متـحد قابل اعتمـاد بود، اسراییل بـه حـد یک « سرمایه راهبردی» تبدیل شد. تغییرات حاصله در جهان و خاورمیانه در دهة گذشته محیط امنیتی و تصورات تهدید را در واشنگتن و تل‌آویو تغییر داد، فرایند نامعلوم صلح خاورمیانه، نقش روسیه در منطقه و تکثیر سلاح‌های کشتار جمعی، چالشهای جدی را در برابر اسراییل و آمریکا ایجاد نمود به گونه‌ای که این محیط امنیتی جدید، به خصوص پس از وقایع یازده سپتامبر انسجام بیشتری در روابط آنها ایجاد کرده است. ویژگی اصلی روابط این دو کشور در این است که به نظر تنها متحد واقعی در جهان برای آمریکا اسراییل می‌باشد. البته نباید نقش لابی یهودی به خصوص ایپک از دهة ۱۹۵۰ تاکنون را نادیده گرفت که ارتباطات فراوانی با سنا، کنگره و سایر کانونهای قدرت در آمریکا دارد. از جنگ اکتبر ۱۹۷۳، واشنگتن بیشترین کمک را به اسراییل انجام داده است. اسراییل بزرگ‌ترین دریافت کننده سالانه کمک‌های مستقیم اقتصادی و نظامی آمریکا از سال ۱۹۶۷ و در مجموع بزرگ‌ترین دریافت کننده از زمان جنگ جهانی دوم بوده است؛ یعنی در حدود ۱۴۰ میلیارد دلار. اسراییل هر سال ۳ میلیارد دلار کمک مستقیم دریافت می‌کند، یعنی ۵۰۰ دلار در سال برای هر اسراییلی در حالی که درآمد سرانه اسراییل با درآمد سرانه کره جنوبی و اسپانیا برابری می‌کند.

چنین حجم کمک مالی و در کنار آن کمک تسلیحاتی مؤید اهمیت اسراییل برای آمریکا می‌باشد. منطقة خاورمیانه به لحاظ عمق استراتژیکی خود، بستر مناسبی برای بهره برداری ایالات‌متحده به شمار می‌رود. در این منطقه با وجود کشورهای دوست از جمله کشورهای عربی، هیچ‌کدام به اندازه اسراییل قابل اعتماد آمریکا نیستند. به عبارت بهتر هیچ یک از این کشورها شریک راهبردی واقعی آمریکا به شمار نمی‌‌روند در حالی که اسراییل با قرار گرفتن در غربی‌ترین نقطه خاورمیانه متضمن تأمین منافع ملی آمریکاست. حمایت آمریکا از اسراییل در سطح بین‌المللی نیز آشکار است. از سال ۱۹۸۲، ایالات متحده ۳۲ قطعنامه انتقاد‌آمیز شورای امنیت علیه اسراییل را وتو کرده است، چیزی بیش از مجموع تعداد وتوهای صورت گرفته توسط تمام اعضای دیگر شورای امنیت سازمان ملل متحد. البته این وفاداری دو جانبه است به طوری که اسراییل نیز در طول تاریخ خود مهـره مؤثری برای آمریکا بوده اسـت. در جریان جنگ سرد از اسراییل به عنوان یک امتیاز راهبردی(۲) برای آمریکا نام می‌برند. آن زمان اسراییل مانع جدی در جلوگیری از گسترش شوروی و کمونیسم در منطقه بود. مصر و سوریه که صرف نظر از اعضای جامعه عرب بودن، اقمار شوروی به شمار می‌رفتند از جانب اسراییل شکست تحقیر آمیزی خوردند. به لحاظ امنیتی و اطلاعاتی نیز جاسوسان اسراییل کمک فراوانی به آمریکا در شناسایی توانایی‌های شوروی دادند.

بنابراین هسته اصلی سیاست ایالات‌متحده در منطقه تقریباً به طور کامل از سیاست داخلی و به خصوص فعالیتهای لابی اسراییل سرچشمه می‌‌گیرد. در آمریکا پنج کمیته اقدام سیاسی (PAC) وجود دارد که فعالیت آنها پیرامون موضوع اسراییل می‌باشد. این گروهها با برخورداری از ویژگیهای عمده از جمله بودجه قابل توجه، توانایی در جهت بسیج افکار عمومی و تأثیر‌گذاری به سیاستمداران، قابل ملاحظه هستند. این گروهها عبارتند از:

۱) کمیته امور عمومی اسراییل‌ـ‌آمریکا (AIPAC) ؛

۲) انجمن ضد افترا (ADL)؛

۳) سازمان صهیونیست آمریکا (ZOA)؛

۴) موسسه اتحادیه ارتدکس در امور اجتماعی (OUIPA)؛

۵) ائتلاف مسیحیون آمریکا (CCL).

شمس الله عظیمی

پاورقیها:

۱ http://www.bbc.co.uk//persian/science/story/۲۰۰۶/۰۳/۰۶۰۲۲۴

امیر غلامحسینی، دیپلمـاسی هسته‌ای آمریکا در قبال ایران، برداشت اول، سـال سـوم، شمـاره‌های ۲۴ و ۲۵ و ص ۱۱۴.

محمود سریع‌القلم، ایران و جهانی شدن، چالشها و راه حلها، تهران: مرکز تحقیقات استراتژیک، ۱۳۸۲، ص ۷۷.

حسین دهشیار، سیاست خارجی آمریکا، خاورمیانه و دموکراسی، تهران: چاپ آینده، ۱۳۸۶، ص ۴۳۴.

اسماعیل بشری، مینی بمب هسته‌ای: گریز از تعهدات منع اشاعه تسلیحات هسته‌ای، پژوهشنامه خلع سلاح، شماره ۲، اردیبهشت ۱۳۸۵، ص‌ص ۲۲ـ۱۷.

محمود سریع القلم، مناسبات ایران و آمریکا در پرتو انتخابات آتی ریاست‌جمهوری آمریکا، تهران: پژوهشکده مطالعات راهبردی، ۱۳۸۳، ص ۱۷.

گزارش راهبردی، تحلیل محتوای قطعنامه شماره ۱۷۴۷ در مورد فعالیت هسته‌ای ایران و مقایسه آن با قطعنامه‌ ۱۷۳۷، مرکز تحقیقات استراتژیک، تهران: ۱۳۸۶.

روبرت کاگان، قدرت و ضعف: نگاهی به روابط آمریکا و اروپا، ترجمه معاونت سیاست خارجی مرکز بررسیهای استراتژیک، برداشت اول، سال دوم، شماره ۱۰، ص .۷۶

۹ http:www.mehrnews.com/fa/Newsprint.aspx?NewSID=۵۰۲۷۶۳

جیم والش، گفتگو با معاونت پژوهشهای بین‌المللی، پژوهشنامه خلع‌سلاح، شماره ۲، اردیبهشت ۱۳۸۵، ص ۱۹۰.

رحمن قهرمانپور، استراتژی آمریکا برای مرحله بعداز دیپلماسی هسته‌ای، پژوهشنامه خلع سلاح، شماره ۴، آبان ۱۳۸۵، ص ۱۸.

سمیرا سیف، آشنایی با گروههای مخالف حمله به ایران، پژوهشنـامه خلـع سلاح، اردیبهشت ۱۳۸۵، شماره ۲، ص ۱۷۱.

. رحمن قهرمانپور، پاسخ به نگرانیهای بین‌المللی، راه برون رفت از بحران هسته‌ای ایران، برداشت اول، سال دوم، شماره ۱۱، ص۲۵۶.

همان ص ۵۷

رحمن قهرمانپــور، آیا آمریکا درصدد حملــه به ایران است؟ برداشت اول، سال سوم، شـماره ۲۴ و ۲۵، ۱۳۸۳، ص ۲۱.

۱۶ John Mearsheimer and Stephen walt, The Israel Lobby, in: http://ksgnotes۱.harvard.edu/Research/wpaper.nsf/rwp/RWP۰۱

۱۷ Ibid., p. ۲.

نگین سبحانی، بتانی جنس و مولی رزمن، یک ارتباط ویژه: تأثیر گروههای فشار بر سیاست خارجی آمریکا در برابر اسراییل، فصلنامه مطالعات منطقه‌ای، اسـراییل شنـاسی ـ آمریکاشنـاسی، سال ششم، شماره ۳ و ۴، ۱۳۸۴، ص ۱۰۱.

همان

۲۰ John Mersheimer, op.cit., p. ۲۳.

۲۱ Ibid., pp. ۱۰-۱۱.

۲۲ Ibid., p. ۱۷.

۲۳Ibid., pp ۱۷,۱۸

شمس ا… عظیمی، نقد و بررسی کتاب ایران و رژیم صهیونیستی: از همکاری تا منازعه، اثر امیر محمد حاجی یوسفی، فصلنامه مطالعات منطقه‌ای، اسراییل شناسی ـ آمریکا شناسی، شماره ۲۰و ۲۱، ۱۳۸۳، ص ۱۹۱.

گزارش راهبردی دانشگاه دفاع ملی آمریکا: ارزیابی مجدد پیامدهای یک ایران هسته‌ای، مرکز تحقیقات استراتژیک، سال اول، شماره سوم، دی ماه ۱۳۸۴، ص ۲.

۲۶ John Mersheimer, op.cit., p. ۲۳.

۲۷ Ibid., p. ۲۳.

۲۸Ibid., p. ۲۴.

۲۹ Ibid.

جان بیلیس و استیو اسمیت، پیشین، ص ۹۹۵.

سید عبدالامیر نبوی،کنفرانس آناپولیس، سخنرانی در مرکز پژوهشهای علمی و مطالعات استراتژیک خاورمیانه، ۲۴ آبان ۱۳۸۶.

امیر غلامحسینی، پیشین، ص ۱۲۱.

همان، ص ۱۲۲

۳۴ گزارش راهبردی دانشگاه دفاع ملی آمریکا، ارزیابی مجدد پیامدهای یک ایران هسته‌ای، مرکز تحقیقات استراتژیک، ۱۳۸۳، ص ۶ .

۳۵همان.

---