خودپسندی، آفت معاشرت اجتماعی سالم

یکی از نقاط آغازین در تهذیب و تزکیه، حسن سلوک و خوشرفتاری با مردم است و این مسئله در اخلاق اسلامی جایگاه خاصی دارد، چنانکه رسول خدا (ص) روایت شده است: “افاضلکم احسنکم اخلاقا الموطئون …

یکی از نقاط آغازین در تهذیب و تزکیه، حسن سلوک و خوشرفتاری با مردم است و این مسئله در اخلاق اسلامی جایگاه خاصی دارد، چنانکه رسول خدا (ص) روایت شده است: “افاضلکم احسنکم اخلاقا الموطئون اکنافا الذین یالفون و یولفون؛ برترین شما نیکوکارترین شما از نظر اخلاق است آنان که خود را آماده خدمت کرده و با دیگران با الفت و محبت زندگی می کنند”(اصول کافی۱۰۲ ۲:).

این سوال همواره مطرح است که انسان چگونه باید با مخاطبان، فرزندان، دوستان، همسایگان، پدر و مادر و همسر خود برخورد و معاشرت داشته باشد؟ ملاک معاشرت با دیگران چیست و چگونه باید باشد؟ در شرع مقدس اسلام برای معاشرت، مقررات و قوانینی به طور تفصیلی و موردی، تعیین شده است، واجبات و مستحبات جزئی معاشرت با دیگران و نیز در مقابل، محرمات و مکروهات آن تفصیلا بیان گردیده است.محور سخن در این نوشتار، ارائه معیاری کلی برای معاشرت سالم با دیگران است.

امیرالمومنین علی (ع) در وصیت خود به امام مجتبی (ع) در خصوص معیار معاشرت نیکو می فرمایند: “پسرم سفارش مرا درک کن و خود را میان خویشتن و دیگران میزان در نظر آور، پس آن چه برای خود دوست می داری برای غیر خود نیز دوست بدار و آن چه برای خود نمی پسندی برای دیگران نیز مپسند. ستم مکن همانگونه که دوست نداری به تو ستم شود و نیکی کن همچنان که دوست داری به تو نیکی کنند، زشت بشمار برای خود آن چه را از غیر خودت زشت می دانی و از مردم برای خود چیزی را بپسند که خودت در حق آنان می پسندی”. حضرت همین مطلب را در بخش دیگری از وصیت خود بیان نموده اند، آنجا که می فرماید: “ای کلمه حکم جامعه ان تحب للناس ما تحب لنفسک و تکره لهم ما تکره لها”، مطابق فرمایش حضرت، جامع ترین کلمه حکمت که می توان درباره معاشرت و کیفیت برخورد با دیگران گفت این است که “معیار اخلاق پسندیده، خود انسان است”. در واقع حضرت سفارش می فرمایند که با هر کسی آن گونه رفتار کنید که دوست دارید با شما رفتار کنند. یعنی خودت را به جای طرف مقابل بگذار و بگو اگر به جای او بودم، دوست داشتم با من این گونه رفتار شود، پس من هم با او همانطور رفتار می کنم که دوست دارم با من رفتار کنند. اگر آدمی این میزان را در دست داشته باشد بسیاری از مسائل و مشکلات معاشرتی وی حل می شود. اگر این میزان را در عمل مد نظر قرار دهیم، قطعا در تمام حب و بغض ها و توقعات و قضاوت های خود تجدید نظر خواهیم کرد و به رفتارمان شکل صحیحی خواهیم داد.

با وجود اتقان این معیار، افراد بسیاری این قاعده را رعایت نمی کنند. افراد زیادی وجود دارند که حاضر نیستند، آن گونه که خود از دیگران توقع دارند، عمل نمایند، و توقع دیگران را برآورده کنند. هرگز خود را جای دیگران در نظر نمی گیرند بلکه خود را تافته ای جدا بافته می شمارند. اما آنچه اهمیت دارد این است که چرا این گونه عمل می کنند؟ ریشه این مرض چیست؟ و این بیماری از کجا ناشی شده است؟ علت این انحراف چیست؟ امیرالمومنین علی (ع) پس از بیان معیار معاشرت نیکو و سالم، خودپسندی را آفت معاشرت اجتماعی سالم دانسته، می فرمایند: “واعلم ان الاعجاب ضد الصواب”. توجه داشته باش که ریشه مشکل در اینجا خودپسندی است؛ یعنی از آنجا که خود را متفاوت با دیگران می داند، حاضر نیست رفتاری متساوی و یکسان با دیگران داشته باشد و مطابق توقع دیگران عمل نماید. بلکه می گوید من باید این توقع را داشته باشم ولی دیگران هرگز نباید چنین توقعی داشته باشند. البته عوامل ریشه ای که چنین بهانه ای را به دست آدمی می دهند، مختلفند. یکی از اسباب ریشه ای این است که خود را برتر از دیگران می شمارد و تکبر می ورزد. مثلا خود را عالم می پندارد و دیگران را جاهل، و می گوید: “چون من عالم هستم دیگران باید به من احترام بگذارند ولی من نه”. یا آن دیگری می گوید: “من چون پولدار هستم دیگران باید به من احترام بگذارند” و یا گمان می کند چون فرد مومنی هستم و دیگران اهل معصیت، پس باید دیگران به من احترام کنند. این گونه پندارهای غلط منشاء این خطاست و همین امور باعث می شود که انسان، معیار حکیمانه معاشرت را زیر پا بگذارد و مسیر گمراهی را طی کند. اولین قدم در انحراف گمراه شدگان همین جاست که خودشان را یک سر و گردن برتر از دیگران می بینند و مزیتی برای خود قائل هستند که گویا دیگران از آن بی بهره می باشند و این بدترین دردی است که انسان به آن مبتلا می شود و به هلاکت دنیا و آخرت وی منجر می شود. انسان باید سعی کند همیشه خود را از دیگران کوچکتر ببیند و اگر واقعا از نعمت هایی برخوردار است و از مزیت و امتیازی نسبت به دیگران بهره مند می باشد، باید آنها را امانت الهی بشمارد که خداوند به ودیعه نزد او سپرده است. پس سر اینکه عده ای به این معیار جامع تربیتی، اجتماعی و اخلاقی پایبند نیستند، خودپسندی و عجب است.

علی مهدوی