معماری

پایتخت صفویان, در آغاز شهر قزوین بود و توسط شاه عباس اول به اصفهان منتقل گردید شاە عباس اول به معماری باشکوه علاقه زیادی داشت وی پس از انتقال پایتخت به اصفهان اقدام به ساخت کوشک ها, کاخ ها, مساجد و میدان ها و بازارهای مجلل کرد همین مطلب دربارۀ شاه طهماسب در قزوین نقل شده است

پایتخت صفویان، در آغاز شهر قزوین بود و توسط شاه‌عباس اول به اصفهان منتقل گردید. شاە‌عباس اول به معماری باشکوه علاقه زیادی داشت. وی پس از انتقال پایتخت به اصفهان اقدام به ساخت کوشک‌ها، کاخ‌ها، مساجد و میدان‌ها و بازارهای مجلل کرد. همین مطلب دربارۀ شاه طهماسب در قزوین نقل شده است.

آستانهٔ حضرت معصومه (ع) در قم در زمان شاه‌اسماعیل ساخته شد ولی ساختمان‌های فرعی آن، بعضی در زمان قاجار ساخته شد.

شاەعباس شیفتهٔ عمران و معماری بود. در دوران او بیشتر بناهای مذهبی ایران پوشش کاشی‌کاری یافتند.

در آغاز سلطنت شاه‌عباس مسجد شیخ لطف‌الله در اصفهان ساخته شد که فاقد حیاط بود و تالار گنبد‌دار آن از داخل و خارج با کاشی لعابدار رنگین به‌شکل معرق پوشانده شده بود. پس از آن شاه‌عباس در سمت دیگر میدان بزرگ شاه، مسجد دیگری ساخت.

مسجد امام اصفهان از زیباترین بناهای مذهبی جهان اسلام است. نام این مسجد پس از انقلاب به مسجد امام تغییر یافت. آغاز بنای این مسجد سال ۱۹۹۱ هـ . ش و پایان آن سال ۱۰۱۷ هـ . ش می‌باشد. این بنا به شیوهٔ چهار ایوانی و اوج سنت مسجدسازی هزار سالهٔ ایران است.

یکی دیگر از آثار دوران شاه‌عباس بازسازی مجموعهٔ مرقد مطهر حضرت رضا (ع) است. شاه‌عباس که با پای پیاده به زیارت آن حضرت رفته بود در سال ۹۷۶ هـ . ش وارد مشهد شد و بازسازی مدفن آن حضرت در سال ۹۸۰ هـ .ش آغاز شد. این مجموعه شامل بیش از ۳۰ بناست و معرف بیش از ۵ سده ساختمان‌سازی و تعمیرات است. ۴ صحن قدیمی دارد و در زمان جمهوری اسلامی نیز چند صحن به آنها افزوده است. علاوه بر آنها، مسجدها، شبستان‌ها، مدرسه‌ها، کتابخانه‌‌ها، نمازخانه‌ها، کاروانسراها، حمام‌ها، بازار و بازارچه‌ها داشته است که این بناهای اخیر ویران شده‌اند تا مجموعه گسترش یابد.

ساختمان گنبد مرقد به‌ دست الله‌وردی خان همزمان با ساختمان مسجد شیخ لطف‌الله و به دست امیر اصفهانی معمار ساخته شده است.

از نظر اصالت و استحکام بناهای دوره صفوی به پای بناهای دوره سلجوقی نمی‌رسد. اما ویژه‌کاری‌ها و تزئینات بیشتر مورد توجه معماران عهد صفوی بوده است. بناهای دوران صفوی شهر اصفهان را به‌صورت موزه‌ای دیدنی در آورده است.

از بناهای غیرمذهبی عهد شاه‌عباس کاخ عالی‌قاپو را می‌توان نام برد. این کاخ با اتاق‌های کوچک و تودرتو و طبقات متعدد و سبک که روی هم قرار دارند، از جهت ظرافت و زیبایی مدت چهار قرن ایرانیان و جهانیان را فریفته خود ساخته است. عالی‌قاپو در کنار میدان نقش و روبروی مسجد شیخ‌ لطف‌الله قرار دارد.

تعدادی مقبره‌های گنبددار نیز در زمان شاه‌عباس و پس از او ساخته شده‌اند که مهم‌ترین آنها مقبرهٔ خواجه ربیع است که در باغی بیرون از مشهد مقدس ساخته شده است. از دیگر مجموعه‌‌های معماری دورهٔ صفوی خانقاه شیخ صفی در اردبیل است که از یک رشته صحن‌هایی که به گروهی از ساختمان‌های چند ایوانی گنبدار ختم می‌شود، تشکیل شده است. همچنین می‌توان از کاخ کوچک هشت بهشت و مدرسه کاروانسرای مادرشاه نام برد.

از دیگر آثار معماری در زمان صفویان چندین حمام و پل و بازار و سراهای تجاری در کنار بازارها هستند. بازارها همان روال سنتی کهن را دارند، با سقف گنبدی شکل و سراها تقریباً بازاری با عظمن بیشتر و با طول کممتر و بن‌بست است.

از آثار عام‌المنفعه پل‌هایی هستند نظیر پل‌های روی رودخانه زاینده‌رود، پل الله‌وردی‌خان (سی و سه پل)؛ پل خواجو، همینطور کاروانسراهای بی‌شماری که در سرتاسر مملکت پراکنده شده‌اند که حاکی از علاقهٔ شاه‌عباس اول به ایجاد یک سیستم وسیع ارتباطی بوده است و نیز برج و باروها نظیر ارگ بم و بقایای دیوارهای شهر یزد.

از دیگر آثار دوران صفوی حمام‌ها، آب‌انبارها و کتابخانه‌ها و بناهای شخصی طبقات بالای جامعه است. از جمله مجموعهٔ گنجعلی‌خان در کرمان است که طی سال‌های اخیر مرمت شده و به‌صورت موزهٔ مردم‌شناسی درآمده است.

خانقاه‌ها و مصلاها را نیز باید از جمله بناهای این عهد دانست. از جمله خانقاه و آرامگاه شیخ عبدالصمد اصفهانی در نطنز. از جمله مصلاهای مشهور، مصلای طرق در مشهد است. هنر با‌غ‌آرایی و باغ‌سازی نیز در این دوران رونق خاصی یافت. از جمله‌ باغ‌های باقی‌مانده باغ چهلستون در اصفهان و باغ فین کاشان است.

در تزئین معماری به خوشنویسی اهمیت داده می‌شود و به صورت کتیبه‌نگاری متجلی می‌گشت. این امر از تحولات خاص در هنر کاشی‌کاری این دوره بشمار می‌رود.

کاخ‌های شاه‌عباس در اصفهان سبک کهن تالار با ایوان ستون‌دار با سقف مسطح مانند آپادانای تخت‌جمشید را زنده کرده است. کاخ چهلستون که تنها ۲۰ ستون دارد و با انعکاس در آب حوض بزرگ آن چهل ستون خواهد شد، زیبایی خاصی را جلوه‌گر ساخته است.

کاظم رضوانی