عدالت قرآن؛ عدالتی همه جانبه

طبق آموزه «عدالت تشریعی پروردگار» خداوند در نظام وضع قوانین، همواره اصل عدل را رعایت می کند. یکی از بازتاب های این آموزه، تعلق گرفتن «عدالت» تحت یکی از اوامر الهی می باشد. البته …

طبق آموزه «عدالت تشریعی پروردگار» خداوند در نظام وضع قوانین، همواره اصل عدل را رعایت می کند. یکی از بازتاب های این آموزه، تعلق گرفتن «عدالت» تحت یکی از اوامر الهی می باشد. البته باید توجه داشت، عدالت دارای گستره های فردی و اجتماعی بوده و عدالت اقتصادی که در اینجا مطرح می باشد، زیرمجموعه ای از عدالت اجتماعی است. این آیه از قرآن کریم نشان می دهد، عدالت اجتماعی یکی از مصادیق این بازتاب «عدالت تشریعی» می باشد:

«إِنَّ اللَّهَ یأمُرُ بِالْعَدْلِ وَالإِحْسَانِ وَ إِیتَاءِ ذِی الْقُرْبی.‎/.»

«خداوند به عدل واحسان و بخشش به نزدیکان فرمان می دهد؛.‎/.»

ظاهر سیاق آیه این است که مراد از عدالت، عدالت اجتماعی است و آن عبارت از این است که با هر یک از افراد جامعه طوری رفتار شود که مستحق آن است و در جایی جای داده شود که سزاوار آن است، و این خصلتی اجتماعی است که فرد فرد مکلفین مأمور به انجام آنند، به این معنا که خدای سبحان دستور می دهد هر یک از افراد اجتماع عدالت را بیاورد و لازمه آن این می شود که امر متعلق به مجموع نیز بوده باشد، پس هم فرد فرد مأمور به اقامه این حکمند و هم جامعه که حکومت عهده دار زمام آن است. مقصود از احسان هم، احسان به غیر است نه این که فرد کار نیکو کند، بلکه خیر و نفعی را به دیگران برساند. چنان که متذکر گردیدیم عدالت اقتصادی نمودی از عدالت اجتماعی می باشد و این آیه شامل آن نیز خواهد بود. بدین ترتیب آیه مزبور هنگام ارائه جنبه دیگری از عدالت تشریعی، بر عدالت اقتصادی تأکید ورزیده است.

تأکیدی که قرآن کریم با تکیه بر عدالت تشریعی پروردگار نسبت به عدالت اجتماعی ـ اقتصادی داشته است، سبب گردیده است که بسیاری از اندیشمندان مسلمان بر اهمیت آن صراحت نمایند. این در حالی است که نظام سرمایه داری که براساس «اصالت فایده» استوار می باشد، عدالت اقتصادی را به طور مبنایی در اولویت های طراز اول خود قرار نداده است. جان راولز در این باره می گوید:

«ویژگی تکان دهنده مکتب فایده گرایی در مورد عدالت آن است که برای این مکتب اهمیتی ندارد ـ مگر به صورت غیرمستقیم ـ که در این مجموعه رضامندی چگونه میان افراد توزیع گردد، درست همان گونه که برای یک فرد چندان اهمیتی ندارد ـ مگر به طور غیرمستقیم ـ که رضامندی هایش را در طول زمان برای خویش چگونه توزیع نماید».

البته نظام سرمایه داری لیبرال در عمل به علت مواجه شدن با بحران ها بر لزوم توجه به اهمیت توزیع درآمد و عدالت اجتماعی پی برده به همین خاطر آن را به عنوان یکی از اهداف ثانویه خود در نظر گرفته و به ضرورت و اهمیت دخالت دولت در این باره اذعان نموده است. این چرخش در مواضع نظام اقتصاد آزاد، نظام سرمایه داری لیبرال را به نظام سرمایه داری ارشادی تبدیل نمود، که با بسیاری از مبانی نظری نظام سرمایه داری سازگاری منطقی ندارد. این در حالی است که توجه نظام اقتصاد اسلامی به توزیع درآمد و عدالت اجتماعی در مرحله اندیشه و نظر از ذات نظام برخاسته و رابطه ای منطقی بین مبانی این نظام و اهدافش مشاهده می شود. البته مطالعه تطبیقی دقیق تر برخورد این دو نظام پیرامون جایگاه عدالت، نیاز به مجال وسیع تری دارد که این مقال توان آن را ندارد.

منابع در دفتر روزنامه موجود است

[حجت الاسلام دکتر علی اصغر هادوی نیا]