آشنایی با نظام های بازنشستگی در جهان

در این نظام, برقراری حقوق بازنشستگی بر اساس حقوق دوران اشتغال و غالباً میانگین سال های آخر خدمت و درمواردی با اعمال ضریبی خاص و با لحاظ شدن سال های پرداخت کسور بازنشستگی میزان حق بیمه محاسبه می شود

مصطفی روغنی‌زاده از متخصصان سازمان بازنشستگی کشور، طی سخنرانی خود، انواع نظام بازنشستگی در جهان را با عناوین "سامانه بازنشستگی براساس حقوق تعریف شده (DB)"، "سامانهبازنشستگی بر اساس کسور تعریف شده (DC)" و "نظام بازنشستگی DC-PAYG، NDC" مورد بررسی قرار داد و در پایان به نظام بازنشستگی حاکم در ایران پرداخت.

او در تعریف نخستین نظام یا همان سامانه بازنشستگی براساس حقوق تعریف شده، گفت: در این نظام، برقراری حقوق بازنشستگی بر اساس حقوق دوران اشتغال و غالباً میانگین سال‌های آخر خدمت و درمواردی با اعمال ضریبی خاص و با لحاظ شدن سال‌های پرداخت کسور بازنشستگی (میزان حق بیمه) محاسبه می‌شود. تأمین منابع مالی در این نظام نیز به طور عمده توسط کسور بازنشستگی (سهم کارمند و کارفرما) تحقق می‌یابد؛ بدین مفهوم که کسور بازنشستگی شاغلین در یک نسل، صرف پرداخت حقوق بازنشستگی نسل قبل می شود. از این رو، نظام DB را به نام‌های DB-PAYG که عنوان سنتی‌ترین نظام بازنشستگی در جهان بوده و نرخ کسور تمام بیمه شدگان یکسان و اجباری است، نیز نام‌گذاری کرده‌اند.

روغنی‌زاده ریسک پایین سرمایه‌گذاری و عدم تأثیرگذاری زیاد نابسامانی اقتصادی بر بیمه‌شدگان، در نظر گرفتن یک حقوق حداقلی برای اقشار کم‌ درآمد، کارآیی در زمان پیش‌بینی پذیری رفتارها و روندهای درونی نظام و کارآمدی در شرایط ترکیب با سایر نظام‌های بازنشستگی را به عنوان نقاط قوت این نظام ذکر کرد و در عین حال، مواردی از قبیل وقوع برخی بی‌عدالتی‌ها به دلیل در نظر گرفتن میزان کسور پرداخت شده، تضعیف انگیزه‌ها برای کامل کردن دوران خدمت، فقدان انباشت سرمایه در حد کلان متناسب با رشد اقتصادی، بالا بودن میزان بدهی ضمنی، آسیب‌پذیری در مقابل تغییرات جمعیتی، شکنندگی در شرایط تورم شدید و یا تغییرات ناگهانی اقتصادی، عدم سرمایه‌گذاری‌های بهینه در مورد منابع مازاد انسانی به دلیل بالا بودن تعداد شاغلان نسبت به بازنشستگان در آغاز کار، کم بودن بازدهی اقتصادی ذخایر این نظام نسبت به سایر نظام‌ها، بالا بودن نرخ کسور بازنشستگی و مواجهه با بحران مالی در شرایط افزایش نرخ جمعیت سالخورده را از جمله نارسایی‌های این نظام شمرد.

وی در ادامه سخنان خود، سامانهبازنشستگی بر اساس کسور تعریف شده (DC) را این‌گونه معرفی کرد:

دراین نظام بازنشستگی، حقوق بازنشستگی بر اساس میزان کسور پرداخت شده در سال‌های خدمت با لحاظ شدن سود ناشی از سرمایه گذاری‌ها و یا نرخ تورم محاسبه می‌شود. تأمین منابع مالی در نظام DC ممکن است به صورت ذخیره کامل (FF) و یا به صورت PAYG باشد.

او در توضیح نظام بازنشستگی DC-FF گفت: این نظام برای نخستین بار در شیلی در سال ۱۹۸۲ و با تبدیل نظام DB-PAYG به DC-FF شکل گرفت. در این نظام، کسور بازنشستگی افراد (سهم کارمند و کارفرما) در حساب‌های شخصی آنها ثبت و بر روی کسور جمع آوری شده، توسط مدیریت صندوق سرمایه‌گذاری انجام شده و در آغاز بازنشستگی سهم هر فرد از منابع موجود مشخص می‌شود.

به گفته روغنی‌زاده، از جمله برتری‌های این نظام را می‌توان بالا رفتن انگیزه افراد برای پرداخت کسور و کامل نمودن دوران خدمت، عادلانه بودن عملکرد نظام به دلیل بهره‌مندی بازنشسته از مزایای بازنشستگی متناسب با کسور پرداخت شده، کمتر بودن نرخ کسور نسبت به نظام‌های دیگر، منجر شدن انباشت سرمایه به رشد اقتصادی، بی‌تأثیری تغییرات جمعیت، عدم وجود بدهی ضمنی، کارآمدی در صورت ترکیب با نظام‌های دیگر و کمتر بودن هزینه عملیاتی ذکر کرد. این در حالی است که به گفته وی، بالا بودن ریسک سرمایه‌گذاری در این نظام، آسیب‌پذیری افراد کم درآمد و مشکلات تبدیل نظام‌های بازنشستگی سنتی به این نظام‌ها را به عنوان نارسایی‌های این سیستم نباید از نظر دور داشت.

نظام بازنشستگی DC-PAYG ؛ NDC سیستم دیگری بود که غنی‌زاده درباره آن توضیح داد. وی گفت: چنان که از نام این نظام مشخص است، پرداخت حقوق بازنشستگی بر اساس حق بیمه (کسور بازنشستگی) بوده اما تأمین مالی نظام، به صورت PAYG است. بدین معنی که هر چند کسور بازنشستگی (سهم کارمند و کارفرما) در حساب شخصی افراد به صورت اسمی ثبت می‌شود، اما کسور به جای انباشته شدن و سرمایه گذاری بر روی آنها، صرف پرداخت حقوق بازنشستگان (شاغلین دردوره قبل) خواهد شد. در مجموع، این نظام دارای غالب برتری‌های DB-PAYG وDC-FF است. اما برخلاف DC-FF بر اساس ماهیت PAYG بودن آن، انباشت سرمایه به صورت گسترده که عاملی برای رشد اقتصادی است به وجود نمی‌آید و نظام همچنان دراثر تغییرات جمعیتی آسیب پذیر است.

روغنی‌زاده در ادامه سامانه بازنشستگی چند رکنی را برای کاهش مشکلات تبدیل یک نظام ضعیف (با سال‌ها قدمت) به ساختاری با ویژگی‌های مناسب معرفی کرد که در آن، حقوق دوران بازنشستگی از چند نظام فرعی‌تر و مستقل از هم تأمین می‌شود. او گفت: از منظر تامین اجتماعی و یا منظر بازنشستگی، می‌توان ارکان فرعی متفاوتی را برای این منظور لحاظ کرد، اما از نظر حقوق بازنشستگی که اساس آن از حق بیمه عاید می‌شود، می‌توان سه رکن متداول اشاره کرد. رکن اول از نظام‌های بازنشستگی برای بیشتر کشورها بر اساس مدل -PAYG DB و برای برخی از کشورها با پیروی از مدل شیلی، بر اساس مدل-FF DC است. مشارکت در این رکن اجباری بوده و مدیریت آن در صورتی که بر پایه مدل –PAYG DB باشد دولتی بوده و در صورتی که مدل –FF DC باشد، مدیریت آن با بخش خصوصی است. از سوی دیگر، بخش دیگری از درآمدهای دوران بازنشستگی توسط رکن دوم تامین می‌شود. نظام رکن دوم بر اساس مدل DC-FF و مدیریت آن بیشتر با بخش خصوصی است. مشارکت در این رکن در بیشتر موارد اجباری است. وجود این رکن، همراه با رکن اول مکمل دریافت‌های بازنشستگی بوده و حاوی برتری‌های چشمگیری است که از جمله آنها انگیزه برای مشارکت بیشتر، انباشت سرمایه، بازدهی بالا، صفر بودن بدهی ضمنی و بی‌تأثیر بودن تغییرات جمعیتی را می‌توان نام برد. این ویژگی‌های مثبت باعث شده است تا بسیاری از کشورهای پیشرفته، از رکن دوم به عنوان رکنی اجباری و مکمل رکن اول استفاده کنند. رکن سوم، بر مبنایDC-FF شکل می‌گیرد و مشارکت در آن همیشه اختیاری است. نرخ حق بیمه در این رکن متغییر، اختیاری و مزایای حاصل از مشارکت در آن بر اساس جدول مرگ و میر تنظیم می‌شود. مزایای حاصل از مشارکت در این رکن، بصورت یک‌جا و در مواردی به صورت مستمری به ذی‌نفع پرداخت می‌شود. مدیریت در این رکن با شرکت بیمه‌ای خصوصی است. از آنجا که معمولاٌ شرکت‌های بیمه‌ای متعددی برای ارائه این خدمات وجود دارند؛ بنابراین، شرکت‌ها برای جذب مشترکین بیشتر، سعی بر ارائه خدمات بیشتر دارند. حدود وظایف شرکت‌های بیمه کننده و نظارت بر اجرای این رکن بر عهده دولت است.

سخنران این نشست در ادامه بحث خود، به توضیح درباره آشنایی با نظام بازنشستگی ایران پرداخت و در این باره گفت: به طور کلی نظام‌های مستمری در ایران، نظام‌های بیمه‌ای و غیر بیمه‌ای (امدادی و حمایتی) است. در نظام‌های بیمه‌ای حقوق بازنشستگی (مستمری) از محل کسور بازنشستگی (حق بیمه) که در دروان اشتغال توسط صندوقی که مستخدم مشترک آن است، پرداخت می‌شود. نظام بیمه‌ای بر اساس حقوق تعریف شده، بدین مفهوم است که هنگام برقراری حقوق بازنشستگی (مستمری) میزان حقوق بازنشستگی بر اساس حقوق دوران اشتغال (معمولاً میانگین سال‌های آخر) محاسبه می شود. در نظام‌های غیر بیمه‌ای (حمایتی و امدادی)، نهادهایی مانند کمیته امداد امام خمینی و هلال احمر متولی این امر هستند که در حدود سه میلیون نفر از افراد فاقد درآمد کافی را تحت پوشش خود دارند.

وی افزود: بر اساس بررسی های به عمل آمده، صندوق بازنشستگی کشور بر اساس اصل "مزایای تعریف شده" یا نظام DB عمل می‌کند. البته در سال‌های اخیر، در کنار برخی از صندوق‌های متکی بر نظام DB، صندوق‌های اندوخته با مشارکت شاغلین و کارفرمایان که بر مبنای نظام DC هستند نیز به وجود آمده است که به صورت مکمل عمل می‌کند.

مصطفی روغنی‌زاده در پایان سخنرانی خود در انجمن جامعه‌شناسی ایران، مواردی از قبیل چالش‌های مدیریتی، عدم دانش کافی، عدم تمایل به بهسازی، ناهماهنگی ومصلحت اندیشی، DB – PAYG، جنگ،تورم، کاهش ارزش پول ملی، عدم تحقیق، مدرک تحصیلی و قوانین، مقررات را به عنوان برخی مشکلات عمده نظام بازنشستگی در ایران معرفی کرد.