اولین ناقد خود باشیم

«یا أیهَا الَّذینَ آمَنُوا عَلَیکُم أنفُسَکُم لایضُرُّکُم مَن ضَلَّ إذَ اهتَدَیتُم ای مؤمنان خود را دریابید آنگاه که هدایت شوید دیگر کسی زیانتان نمی رساند »

آفتاب: «یا أیهَا الَّذینَ آمَنُوا عَلَیکُم أنفُسَکُم لایضُرُّکُم مَن ضَلَّ‌ إذَ‌اهتَدَیتُم؛‌ای مؤمنان! خود را دریابید. آنگاه که هدایت شوید دیگر کسی زیانتان نمی‌رساند.» (سوره مائده، آیه ۱۰۵) خود را پاییدن و در خود کاویدن؛ اعمال و افکار خویشتن را به غربال نقد ریختن و بیختن و به جست‌و‌جوی عیوب و رفع نواقص خود پرداختن، کلید سعادت و سلامت است. هر چند اصطلاح انتقاد از خود در نیم قرن اخیر تداول یافته است، اما از دیرباز، ارزیابی عملکرد خویشتن یا نقد افکار و شخصیت خویش مورد سفارش حکیمان و اندیشمندان و برتر از آن، اولیا و انبیای الهی بوده است. پیامبران خدا به ما آموخته‌اند که باید بیشتر و پیش‌تر از آن‌که به نقد اعمال و آرای دیگران بپردازیم، در خود بنگریم و خود را به نقد کشیم. از حضرت مسیح(ع) نقل است که: چرا خسی را که در پای برادرت است می‌بینی، اما شاخه فرو رفته در چشمت را نمی‌بینی؟‌و از پیامبر خاتم(ص) نقل شده است که فرمودند:‌یکی از شما خاشاک را در چشم برادرش می‌بیند و شاخه را در چشم خود وا‌می‌نهد. اصولاً در این دنیا حیات و رشد و حرکت افراد و مجموعه‌های بشری خالی از نقصان و خلل نیست و در تنگنای این مهبط، بی‌خطا نمی‌توان زیست.

اما افراد و مجموعه‌ها به دو گونه با اشکالات خود برخورد می‌کنند:الف) گروهی حاضر نیستند در خطای خود بنگرند و هرگز به انتقاد از خود نمی‌پردازند. اینان نه خود بر ناراستی‌ها و کاستی‌های خود واقف می‌شوند و نه با چنین روحیه‌ای به دیگران فرصت انتقاد از اعمال و افکار خود را می‌دهند و چون هیچ عیب و نقصی با چشم پوشی از میان نمی‌رود، همواره معیوب می‌مانند و راه زوال و نیستی را سپری می‌کنند. چنین افرادی انتقاد را چون زهری تلخ ناخوش می‌دارند و از آن گریزانند و بر‌عکس از مدح، ثنا و تملق لذّت می‌برند. هر چند گاه اظهار می‌کنند که ما توجّهی به مدح و ثناها نداریم و خودمان را خوب می‌شناسیم، اما از این نکته مهم غافلند که شیرینی مدح، ناخواسته و نا‌آگاهانه، جان را به تباهی می‌کشد. ب) گروه دیگر، قبل از دیگران، خود به نقد و اصلاح خود اقدام می‌کنند. اینان به خوبی دریافته‌اند که بر اشکالات چشم بستن، چه پایان شومی دارد و راه کمال جز با پاکسازی موانع پیموده نمی‌شود و خود به رفع موانع کمال و سعادتی که در درون خود می‌یابند همت می‌گمارند. این افراد، انتقاد کنندگان را دوستانی می‌دانند که در انجام وظیفه به یاریشان آمده‌اند و نه تنها بر آنان خشم نمی‌گیرند، بلکه از ایشان استقبال می‌کنند و در نقدها به دیده امتنان می‌نگرند.

نقد‌پذیری و انتقاد از خود دو روی یک سکه‌اند و از هم جدایی ندارند. اما آیا به راستی رنگ و لعاب بهانه و تزویر، ننگ نارسایی‌های درونی را پاک می‌کند؟ آیا می‌توان منکر این حقیقت شد که اعمال، افکار، سخنان و آرای ما ناقص و آلوده به اشتباهند؟ و چه خوب است که قبل از دیگران، خود به یافتن و رفع این نواقص قیام کنیم. از مولای متقیان و سرور عدالت خواهان بشنویم که فرمود:‌«العاقل من اتّهم رأیه؛ عاقل کسی است که رای خود را در موضع خطا بداند و هرگز آن را حقیقت مطلق نپندارد». و همین بینش ژرف است که آن رادمرد را به گفتن این کلمات وزین وا‌می‌دارد:‌«… و در دیده مردم پارسا، زشت‌ترین خوی والیان این است که خواهند مردم، آنان را دوستدار بزرگمنش شمارند و کارهاشان را به حساب کبر و خودخواهی بگذارند و خوش ندارم که در خاطر شما بگذرد که من دوستدار ستودنم و خواهان ستایش بشنودن. سپاس خدا را که بر چنین صفت نزادم و اگر ستایش دوست بودم آن را وا می‌نهادم به خاطر فروتنی در پیشگاه خدای سبحان…. لیکن مرا به نیکی مستایید تا از عهده‌حقوقی که مانده است بر‌آیم و واجب‌ها که بر گردنم باقی است ادا نمایم.