رسانه اسلامی و اسلام رسانه ای از نظر امام خمینی ره

افکار عمومی در سراسر تاریخ بشریت تعیین کننده ترین ساحت انسانی بوده و هست

افکار عمومی در سراسر تاریخ بشریت تعیین کننده ترین ساحت انسانی بوده و هست. افکار عمومی بیش از هر نیروی دیگری تعیین می کند انسان چگونه بیندیشد و رفتار کند. از منظر دیگر، افکارعمومی را (صدای خاموش مردم) دانسته اند. افکارعمومی، اصطلاحی جامعه شناختی بوده و عبارت است از درک معینی که مردم هر جامعه از موضوعات مهم پیدا می کنند. برخی صاحب نظران، افکارعمومی را پدیده ای روانی و اجتماعی می دانند که واجد خصلتی جمعی است و بر همین مبنا آن را ارزیابی و نظر مشترک گروهی اجتماعی درباره موضوعی که همگان به آن توجه و علاقه دارند و در لحظه معینی، بین عده زیادی از افراد و قشرهای جامعه عمومیت می یابد و عامه آن را می پذیرند. تعریف کرده اند. افکارعمومی به صورت تأیید یک عمل، نظر، شخص و واقعه یا مخالفت با آنها، از طریق خواسته، مطالبه، پیشنهاد و توصیه تجلی می یابد.

در میان پدیده های روان- جامعه شناختی، افکارعمومی گسترده ترین و آشکارترین آنهااست. این پدیده شگرف که با پویایی توانمند خود سرنوشت جوامع را رقم می زند به موتوری می ماند که چرخ های ماشین اجتماع را به چرخش درمی آورد. افکارعمومی ماشینی است که گاه می سازد، گاه تخریب می کند، گاه آرام است و گاه سروصدای بسیاری تولید می کند. در قرن پیشین افکار عمومی حالتی شفاهی داشت و سینه به سینه و دهان به دهان بین آدمیان می چرخید و روزها، ماه ها و شاید سالها طول می کشید تا یک خبر یا یک شایعه فراگیر شود. ولی در قرن بیستم به مدد خلق و پیدایش رسانه های فراگیر که قابلیت های خارق العاده ای همچون ایجاد ارتباط در یک لحظه میان چندین میلیون نفر را دارند تأثیری شگرف در فرآیند و کنترل افکارعمومی گذاشت. به عبارت دیگر گسترش وسایل ارتباط جمعی مانند رادیو، تلویزیون و مطبوعات باعث پیدایش جوامع جدیدی شده است که در آن جوامع همه افراد صرف نظر از اینکه در کجا زندگی می کنند یا به چه گروه اجتماعی تعلق دارند، از طریق تماس با منابع خبری، از رویدادها و رخدادها آگاه می شوند.

در هرحال اهمیت و جایگاه رسانه ها در جهان امروز برهیچ کس پوشیده نیست. رسانه ها چنان در تار و پود زندگی بشر رخنه کرده اند که امروز زندگی انسان ها کاملا به آن وابسته شده است. بسیاری از مردم به وسیله رسانه ها به زندگی خویش معنی می دهند. رسانه ها در جهان امروز، جهان ذهنی و غیرواقعی را به دنیا مخابره می کنند. آنها دیگر به وسایل انتقال واقعیت فکر نمی کنند بلکه خود، سازنده واقعیت اند و با تکامل بشر پیوند مستقیم دارند. طی چندین دهه اخیر نقش رسانه ها در آموزش، تربیت و کنترل افکارعمومی به حدی مهم بوده که برخی پا را فراتر از حد معقول گذاشته و رسانه ها را هدایتگران اصلی جوامع ذکرکرده و افراد را در برابر خواسته های نظرسازان رسانه ای به هیچ گرفته اند.

البته دیدگاه های افراطی در موضوع رسانه و توانایی های فردی و اجتماعی در مقابله با امواج آگاهی های رسانه ای غیرقابل پذیرش است. اما این نکته شاید بتواند اهمیت و جایگاه رسانه ها را در زندگی فردی و اجتماعی انسان ها در قرن بیست و یکم به منصه ظهور رساند.

در چنین احوالاتی بود که در این سوی جهان، انقلابی با ماهیت اسلامی به رهبری امام خمینی(ره) به پیروزی رسید و همه معادلات جهان را تغییر داد. حضرت امام با افق بینش خاص خود از کنار هیچ پدیده مدرنی به راحتی عبور نمی کردند و تک تک این نوع ابزارهای دنیای مدرن را با نگاه الهیاتی خود هدف واکاوی قرار می دادند تا ماهیت آن و اینکه چگونه استفاده شده و چگونه باید استفاده شود را به مردمان مسلمان عرضه می داشتند. در این میان رسانه های فراگیر به دلیل اهمیت و تأثیری که در جامعه داشتند همواره مورد تأکید امام راحل قرار می گرفتند که الگوی مدنظر اسلام را سوار بر این ابزارکنند تا جامعه اسلامی نه تنها از جانب این ابزار مدرن صدمه نبیند بلکه بتواند از آن استفاده کافی و وافی نماید.

ناگفته پیدا است که به جایگاه بزرگ و تأثیرگذار رسانه ها و نقش آموزشی و تربیتی آن نیز از دیدگاه بنیانگذار نظام جمهوری اسلامی ایران، بسیار تأکید شده و همین تأکید مسئولیت رسانه ها را خطیر و سنگین می کند. تا آنجا که باتوجه به دیدگاه حضرت امام که در وصیت نامه شان متجلی شده است، رسانه ها نه تنها باید از انتشار آنچه برای جامعه زیان آور است خودداری کنند، بلکه باید از نشر و پخش آنچه مفید نیست هم اجتناب نمایند. به گفته معمار انقلاب و نظام جمهوری اسلامی، مطبوعات و رسانه ها باید این توجه را داشته باشند که چیزهایی که برای ملت مفید نیست در روزنامه ننویسند و کاغذ و وقت خود را صرف آن ها نکنند. رادیو تلویزیون هم باید به این معنا توجه داشته باشند. ایشان در این باره به اصحاب رسانه ها، هشدار می دادند که «در نوشته هایتان به خدا توجه داشته باشید. بدانید که این قلم که در دست شما است، در محضر خدا است و اگر هر کلمه ای نوشته شود، بعد سؤال می شود که چرا این کلمه نوشته شده است. اگر به جای این کلمه بشود یک کلمه خوب تر نوشت، از شما سؤال می کنند، چرا این کلمه زشت را نوشته اید.»

حضرت امام(ره) یکی از عمده ترین عرصه های فساد را در دوره طاغوت عرصه رسانه ها می دانستند. ایشان در وصیت نامه سیاسی- الهی خویش می نویسند: «رادیو، تلویزیون و مطبوعات و سینماها و تئاترها از ابزارهای مؤثر تباهی و تخدیر ملت ها، خصوصاً نسل جوان بوده است. در این صدسال اخیر به ویژه نیمه دوم آن، چه نقشه های بزرگی از این ابزار چه در تبلیغ ضد اسلام و ضد روحانیت خدمتگزار و چه در تبلیغ استعمارگران غرب و شرق کشیده شد و از آنها برای درست کردن بازار کالاها و خصوصاً تجملی و تزئینی از هر قماش، از تقلید در ساختمان ها و تزئینات و تجملات آن ها و تقلید در اجناس نوشیدنی و پوشیدنی و در فرم آنها استفاده گردید، به طوری که افتخار بزرگ فرنگی مآب بودن در تمام شئون زندگی از رفتار و گفتار و پوشش و فرم آن به ویژه در خانم های مرفه و یا نیمه مرفه بود و در آداب معاشرت و کیفیت حرف زدن و به کار بردن لغات غربی در گفتار و نوشتار به صورتی بود که فهم آن باری بیشتر مردم غیرممکن و برای هم ردیفان نیز مشکل می نمود. فیلم های تلویزیون از فرآورده های غرب یا شرق بود که طبقه جوان زن و مردرا از مسیر عادی زندگی و کار و صنعت و تولید و دانش منحرف و به سوی بی خبری از خویش و شخصیت خود و یا بدبینی و بدگمانی به همه چیز خود و کشور خود، حتی فرهنگ و ادب پرارزش که بسیاری از آن دست خیانتکار سودجویان به کتابخوانه ها و موزه های غرب و شرق منتقل گردیده است. مجله ها با مقاله ها و عکس های افتضاح بار و اسف انگیز و روزنامه ها با مسابقات در مقالات ضدفرهنگی خویش و ضداسلامی با افتخار، مردم و به ویژه جوانان را به سوی فرهنگ غرب و یا شرق هدایت می کردند.»

امام خمینی(ره) مهم ترین رسالت رسانه ها را تربیت و تقویت نیروی انسانی مفید و کارآمد می دانستند و بر نقش آفرینی رسانه ها تاکید می کردند که: «آن چیزی که از همه خدمت ها بالاتر است، این است که نیروی انسانی ما را رشد بدهد و این به عهده مطبوعات است، مجله هاست. رادیو، تلویزیون است، سینماهاست، تئاترهاست. اینها می توانند نیروی انسانی ما را تقویت کنند و تربیت صحیح بکنند و خدمتشان ارزشمند باشد و می توانند مثل رژیم سابق باشند که همه چیز به هم ریخته بود و همه چیز در خدمت استعمار بود. آنها خودشان هم نمی دانستند. خیلی ها خودشان نمی دانستند، نمی دانست که این عکسی که از این زن عریان می اندازد، چند تا جوان را آشفته می کند، از بین می برد. در هر هفته ای که مثلا یک مجله ای در می آید که در آن ده تا عکس کذاست، این چند نفر از جوان های ما را از دست ما می گیرد. یا خودشان هم متوجه نبودند یا خودشان هم از آنها بودند، ما چه می دانیم. اگر خودتان را متحول کردید، کشورتان را هم می توانید نجات دهید. اگر به همان حال باشید و اسمتان را عوض کردید، با اسم نمی تواند یک کشوری اداره بشود. با لفظ جمهوری اسلام، با رأی به جمهوری اسلام، نمی تواند یک مملکتی اسلامی بشود. مملکت اسلامی محتوایش باید اسلامی باشد. شما هم که مجله می نویسید، می توانید خدمت کنید، جوان ها را برومند کنید با مقالاتتان، مقالات صحیحتان. دنبال این باشید که از نویسنده های متعهد اسلامی انسانی نیرو بگیرید، مقالات صحیح بنویسید، درد و دوایش را بنویسید، همه چیز را انتقاد کنید.» (صحیفه نور، ج ۸، ص ۴۹۸ و ۴۹۹).

رسانه های تصویری ارزش زیادی برای امام خمینی(ره) داشتند و ایشان مکرراً راجع به اهمیت این رسانه ها صحبت نموده اند. صدا و سیما در این بین به دلیل فراگیر بودن و در دسترس بودن برای امام راحل از همه رسانه های دیگر مهم تر بود تا جایی که صدا و سیما را یک دانشگاه معرفی کردند. امام خمینی(ره) در دیدار مدیران و کارکنان سازمان صدا و سیما فرمودند که، «دستگاه صدا و سیما امروز وضعی دارد که مسئولیت شما آقایان را خیلی زیاد می کند. سابق بر این تبلیغات عبارت از این بود که اهل منبر یا علما در همان محل محدودی که داشتند در مسجدی که داشتند، می رفتند و برای یک چند نفری صحبت می کردند. امروز این دستگاه در همه کشور پهن شده است و از رادیو گمان ندارم که دیگر قشری از آن محروم باشد، چرا که همه به آن گوش می دهند. حتی آنها که در صحرا زراعت می کنند نیز رادیو گوش می دهند و سیما را می بینند. از این رو این دستگاه با اندک انحرافی می تواند میلیون ها نفر را منحرف نماید.»

ایشان معتقد بودند رادیو و تلویزیون هم ممکن است مورد استفاده سوء قرار گیرد و هم می تواند در خدمت تعالی یک جامعه قرار بگیرند. امام امت می گویند که، «اهمیت تلویزیون بیشتر از دیگر رسانه هاست و بیشتر از دیگر رسانه ها کارکرد تربیتی دارند و وسعت فعالیت آنها کل پهنه کشور را فرا می گیرد.»

ایشان مهم ترین نقش رسانه های تصویری همچون صداوسیما و سینما را نقش آموزشی و هدایتی آنان می دانستند.

امام راحل به هیچ وجه مخالف رسانه به عنوان یک ابزار مدرن نبودند و همواره سعی در تفکیک این دو از یکدیگر کرده و رسانه های جمعی خالی از فساد و فحشا را به عنوان مظاهری از تمدن جدید و دانش جدید بشر، قابل قبول خوانده و می فرمودند، «شما یک سینمایی اخلاقی، یک سینمایی آموزنده بیاورید، خواهید دید که کسی با آن مخالفت نمی کند»(صحیفه، جلد ۴، ص ۲۹۸). ایشان بر این نظر بودند که «حکومت اسلامی این فرم سینماها را تغییر می دهد، یعنی این سینماهایی که الان جوان های ما را دارند به فساد می کشند و به فحشا می کشند، این فرم نباید باشد.» و همچنین می فرمایند که، «ما با سینما مخالف نیستیم، ما با رادیو و تلویزیون مخالف نیستیم بلکه با مراکز فحشا مخالفیم، ما با چیزی که در خدمت اجانب برای عقب نگه داشتن جوانان ما و از دست دادن نیروی انسانی ماست، با آن مخالف هستیم.» (صحیفه، جلد۶، ص ۱۵).

حضرت امام(ره) کارهای ویژه و خاصی را برای رسانه اسلامی برمی شمردند. یکی از این کارکردها ترویج روحیه امر به معروف و نهی از منکر بود. امام رسانه ها را واجد خصلت تشویق به معروف و ناهی بودن از منکرات می دانستند و از این رو بود که آن ها را به عنوان دانشگاه و محل آموزش همگان می دانستند. ایشان معتقد بودند رسانه ها باید در معرفی صحیح اسلام بکوشند و این کارکرد را در زمانه ای که همه بیگانگان سعی در معارضه با اسلام دارند یک وظیفه رسانه ای می دانستند و می فرمودند که، «ما می خواهیم رادیو و تلویزیون که پیش ترها در خدمت طاغوت بود، حالا در خدمت خدا باشد، در خدمت اسلام باشد.»(صحیفه نور، جلد۹، ص ۷۵). آن یار سفر کرده به مسئولان رسانه توصیه می کردند که، «شما فقط در هر چه بیشتر اسلامی شدن رسانه بکوشید تا مطابق با خواست مردم باشد. مردم خونشان را داده اند، نمی شود که مسلمانان خونشان را بدهند و بعد اشخاص منحرف بیایند و نتیجه اش را ببرند و مسئله این است که هیچ عقل و شرعی این را نمی گوید. مردم مسلمان ریختند در خیابان ها، الله اکبر گفتند، جانشان را فدا کردند و گفتند ما جمهوری اسلامی می خواهیم، جمهوری اسلامی محتوایش این است که همه چیزش اسلامی باشد.»(صحیفه نور، جلد ۱۲، ص ۸۶).

امام راحل به رسانه ها به چشم دانشگاهی عمومی می نگریستند و بر تقویت بعد آموزشی آن تاکید داشتند. براین اساس بزرگ ترین خدمت رسانه به مردم تربیت آنان در همه حوزه هاست. بصیرت محوری دست اندرکاران رسانه نسبت به اسلام و انقلاب نمونه دیگری از مسئولیت اجتماعی رسانه ها از نظر امام(ره) است. بنابراین در صورتی می توان رسانه ای دینی را در تربیت جامعه مدنظر قرار داد که اشخاص معتقد و متعهد به اسلام و انقلاب در آن فعالیت کنند و آن را مدیریت نمایند. از منظر ایشان رسانه، ابزاری برای جذب بیشتر مشتری به هر قیمت نیست بلکه ابزاری است که به واسطه آن می توان فضایل اخلاقی و اجتماعی را اشاعه داد و خلق خدا را به راه انبیاء و اولیاء الهی رهنمون کرد.

در کل نگرش امام(ره) به رسانه از منظر نظام الهی و اجتماعی صورت می گرفت، رسانه از این روزنه ابزاری برای امر به معروف و نهی از منکر است. در چنین جامعه ای دین تبدیل به فرهنگ شده و هنجارهای دینی در جامعه پذیرفته شده است. در چنین وضعی کارکرد امر به معروف و نهی از منکر ادامه ارزش ها و هنجارهای حاکم بر جامعه دینی است. در این حال در جامعه دینی رسانه به ویژه تلویزیون نقش تسهیل کننده ارتباطات دینی را برعهده دارد. امام خمینی(ره) نیز با نگاه به جامعه معاصر رسانه را حذف ناپذیر ارزیابی کرد و تلاش نمود الگوی اسلامی از این ابزار مدرن به جامعه ای که توسط مسلمانان انقلابی سامان یافته بود ارائه دهد تا آنان نیز بتوانند بری از هر نوع آفت و صدمه ای از موهبات این ابزار مدرن در جهت تعالی خود و نزدیکی به باریتعالی استفاده کنند.

ایشان با دوراندیشی خود گویی امروز را می دیدند که دشمنان قسم خورده نظام اسلامی از هر گوشه جهان با کمک رسانه های خود درصدد هستند تا اذهان و افکار مردم مردم جامعه را مسموم سازند و جان آنان را از امید به انقلاب و اهداف والایش تهی سازند و برای مقابله با این تحرکات هیچ چیز به جز خود رسانه یارای مقاومت ندارد و با خود این ابزار باید آن را خنثی نمود. و از این رو مسئولیت سنگینی روی دوش سیاستگذاران فرهنگی و رسانه ای نظام ما وجود دارد تا با برنامه سازی های خود هم نیاز بصری افراد جامعه را برطرف سازند و هم آنان را در برابر هجمه های رسانه ای دشمنان واکسینه نمایند تا راه پیشرفت نظام اسلامی را هموار نمایند و همچنین به آرمان های آن یار سفر کرده ادای دین کرده باشند.

مصطفی انصافی