نگاهی به رهیافت های تاریخی در اندیشه امام خمینی ره

علم تاریخ ، تاریخی طولانی دارد. این پرسش كه گذشته و بخصوص گذشته بشری چگونه بوده است، همواره به عنوان یك سؤال بزرگ فرا روی انسان هر عصری قرار داشته است. حاكمی كه می كوشید با پدید آوردن یك سنگ نبشته بر دامنه كوهی یا تهیه لوحی زرین و یا نگارش ختم نامه ای، خاطره خویش را جاودانه سازد، شبیه آنچه كسانی چون آریا یا داریوش و اردشیر و شاهپور در تاریخ ایران باستان كرده اند، گامی در این جهت می نهاد. همچنین، مورخ و نویسنده ای كه هر چند خود در پیدایش حوادث عصرش نقش چندانی نداشت، اما با ثبت اخبار آن حوادث، در جهت جاودانگی آن می كوشید.

هرودوت (۴۲۵ - ۴۸۴ ق.م) كه به عنوان پدر علم تاریخ شناخته شده است، به همان عصر طلایی یونان باستان (سده های هفتم و هشتم پیش از میلاد) تعلق دارد كه كتاب او خوشبختانه باقی است. گزنفون، مورخ برجسته یونان باستان و صاحب آثاری چون "آناباسیس" و "كوروپدی" از شاگردان سقراط بود و در كنار كسانی چون افلاطون در محضر آن استاد بزرگ فلسفه یونان تلمذ می كرد و به همین جهت در كنار آثار فلسفی و تاریخی خویش ، كتاب "خاطرات سقراطی" را نیز به پاس حرمت استاد خویش نگاشت. علاوه بر تمدن یونان، در تمدنهای روم ، ایران باستان، مصر، چین، هند و... نیز علم تاریخ همواره شكوفا بوده و بزرگانی را بر سر سفره خود داشته است.

● مخالفت با تاریخ

با وجود این، كسانی حتی با علم تاریخ مخالفت كرده اند. ابن اثیر در آغاز كتاب "الكامل فی التاریخ" می گوید: "من كسانی را دیده ام كه خود را دانا و هوشیار می دانند و در دانش فرهیخته، اما با وجود این، تاریخ را مورد تحقیر و تمسخر قرار می دهند و از خواندن آن دوری می كنند و آن را لغو می شمارند و تصور می كنند كه تنها سود تاریخ، در اختیار نهادن مقداری قصه و خبر است و آگاه شدن به حدیث ها و افسانه ها، حد نهایی آشنایی با تاریخ است." (۱)

سپس خود در صدد پاسخگویی به این سخنان برآمده است:

"اما اینان كه چنین می اندیشند، مغز را رها كرده و به پوست چسبیده اند و گوهر را خرمهره می دانند. ولی كسی كه خداوند به او طبعی سالم داده و به راه راست هدایت شده است، می داند كه تاریخ سود بسیار دارد و منافع دنیایی و آخرتی آن بی اندازه است." (۲)

بی تردید، برخی از همین مخالفتها بود كه سخاوی (۹۰۲ - ۸۳۱ هـ.ق) را به تألیف كتاب "الاعلان بالتوبیخ لمن ذم اهل التاریخ" وادار كرد.

● تاریخ و اندیشمندان

اما از این مخالفان اندك كه بگذریم شمار اندیشمندان و عالمانی كه علاوه بر رشته علمی خویش به تاریخ نیز توجه كرده اند، كم نیست. تقریباً بیشتر محققان شاخه های مختلف علوم اجتماعی و انسانی، به تاریخ توجه داشته اند.

مرحوم مدرس در این باره می گوید: "تاریخ نویسان ما باید همه امكانات را داشته باشند كه كوله پشتی خود را بردارند و در تمام دنیا بگردند و ملل موفق و ناموفق را مورد مطالعه و تحقیق قرار دهند. نقاط قوت و ضعف آنان را دریابند و بیاورند و با اوضاع ملت و مملكت خود مقایسه كنند و بگویند و بنویسند." (۳) "تاریخ اسلام مخصوصاً تاریخ اسلام در ایران باید با همت علمای مملكت ما بازنویسی شود. حتی اگر یك كرور یا صد كرور هم هزینه گردد، مفید فایده و مؤ ثر است."(۴) "تاریخ ما آورندگان عقاید دهری و بلشویكی را از درون مرزهای شمالی ما، مجاهدان و آزادی خواهان و یاوران جان نثار مشروطه خواندند كه با دست و دلبازی خانه و زندگی شان را گذاشته و برای آزادی ملت ایران آمدند. چون از این دوره تاریخ ما كلمه های "تعقلون"، "تعلمون"، "تفعلون" یا "اولوالالباب" با سرانگشت به زبان زده اساتید فن پاك شده بود، نتوانستیم بفهمیم كه این دایه های دلسوزتر از مادر چه نوزاد شروری را آورده و در میان نواحی شمال و شمال غربی ما رها كرده است." (۵)

آیهٔ ا... مدرس حاضر شد روزانه هشت ساعت برای بازرگانی در نجف كار كند تا او در ازای آن، كتاب "سفرنامه شاردن" را كه هنوز به فارسی و عربی ترجمه نشده بود، برایش بخواند. آن مجاهد خستگی ناپذیر كه به اهمیت دانش تاریخ در بالا بردن سطح آگاهی متفكران و عالمان پی برده بود، می كوشید تا درس تاریخ را در ردیف درسهای اصلی حوزه های علمیه بگنجاند، هر چند موفق نشد: "با این عقیده، به استادان حوزه های نجف خیلی اصرار و استدلال كردم كه تاریخ را یكی از درسهای حوزه های علمی در بخش دروس خارج قرار دهند، ولی قبول نكردند و اشتباه كردند."

● امام خمینی(ره) و رویكرد تاریخی

علم تاریخ در اندیشه امام خمینی(ره) جایگاه بلند مرتبه ای داشت و ایشان با وجود اشتغال به فقه، اصول، فلسفه، عرفان و... به دانش تاریخ نیز توجه فراوانی داشته اند. درست همانگونه كه چهره ادبی امام(ره) بر عموم مردم تا رحلت ایشان پنهان بود و افراد محدودی از اشعار گرانبهای ایشان با خبر بودند، می توان گفت كه تاریخ اندیشی امام (ره) نیز تا حدود بسیاری بر همگان پوشیده مانده است.

قبلاً باید به این سؤ ال پرداخت كه امام خمینی(ره) چگونه با تاریخ پیوند خورده است؟

● فایده و عبرت آموزی تاریخ

امام(ره) به دانش تاریخ به عنوان یك سرگرمی یا قصه و افسانه نمی نگریست، بلكه تاریخ در اندیشه ایشان عامل رشد و آگاهی و مایه عبرت بود.

"تاریخ و آنچه به ملتها می گذرد باید عبرت باشد برای مردم، از جمله تاریخ عصر حاضر، ببینیم كه چه شد كه یك چنین قدرتی از بین رفت. دولتها ببینند كه برای چه این طور منهدم شد یك چنین قدرتی و اجزای دولتی ادارات ببینند كه چه شد قضیه و موجب عبرت همه باشد." (۸)

امام(ره)، تاریخ را سرمشق و الگوی زندگی و مبارزه می دانست:

"وظیفه ماست كه این مطالب را تذكر بدهیم، طرز حكومت اسلامی و روش زمامداران اسلام را در صدر اسلام بیان كنیم. بگوییم كه دارالاماره و دكهٔالقضای او در گوشه مسجد قرار داشت و دامنه حكومتش تا انتهای ایران و مصر و حجاز و یمن گسترش داشت. متأسفانه وقتی حكومت به طبقات بعدی رسید، طرز حكومت به سلطنت و بدتر از سلطنت تبدیل شد. باید این مطالب را به مردم رسانید و آنان را رشد فكری و سیاسی داد." (۹)

● امام و تاریخ اسلام

از جمله دوره های تاریخی كه امام خمینی(ره) عنایت وافری بدان داشته اند، تاریخ اسلام و تحولاتی است كه در آن عصر پدید آمده است. امام مبنای قیام خویش را، قیام رسول اكرم(ص) و شمشیر زدن آن حضرت در راه تبلیغ پیام الهی خود و زدودن موانع آن، منتسب كرده اند. به نظر می رسد نامه امام(ره) به گورباچف نیز بی تأثیر از نامه نگاری پیامبر(ص) به سران دولتهای بزرگ عصر خویش نبوده است: "خود رسول اكرم(ص) به طوری كه مكتوبشان در "صحیح بخاری" مضبوط است و آن طور كه تاریخ ضبط كرده است، ایشان چهار مكتوب مرقوم فرمودند به چهار امپراتور؛ یكی ایران، یكی روم، یكی مصر، یكی حبشه." (۱۰)

امام به پیدایش جریان انحراف در تاریخ اسلام و افتادن قدرت به دست امویان وقوف كامل داشت و بر آن تأسف بسیار می خورد و در موارد متعددی به این انحراف می پرداخت و به گمان ما این سخن امام كه "مبادا انقلاب به دست نااهلان افتد" ناظر به همان انحراف در تاریخ اسلام می باشد.

امام در رابطه با علی بن ابیطالب(ع) و علت سكوت نخستین آن حضرت، پس از رحلت پیامبر(ص) و سپس تلاش ایشان برای تشكیل حكومت اسلامی چنین اظهار نظر كرده اند: "از اول ظهور اسلام، مسلمین حافظ دین مبین اسلام بوده اند. حتی برای حفظ دین از حق خود می گذشتند. حضرت امیرالمؤ منین(ع) با خلفا همكاری می كردند، چون ظاهراً مطابق دستور دین عمل می نمودند و تشنجی در كار نبود، تا موقعی كه معاویه روی كار آمد و از طریقه و روش خلفا منحرف گشته و خلافت را به سلطنت مبدل نمود. در این موقع، حضرت ناچار شد قیام كند؛ زیرا روی موازین شرع و عقل نمی توانستند معاویه را یك روز بر مقام خلافت پایدار ببینند." (۱۱)

امام خمینی(ره) درباره امام حسن(ع) و صلح آن حضرت با معاویه نیز فرموده اند: "معاویه یك سلطانی بود در آن وقت، حضرت امام حسن بر خلافش قیام كرد. در صورتی كه آن وقت همه با آن معاویه بیعت كرده و سلطانش حساب می كردند. حضرت امام حسن قیام كرد تا آن وقتی كه می توانست. وقتی كه یك دسته علاف نگذاشتند كه كار را انجام دهد با آن شرایط صلح كرد كه مفتضح كرد معاویه را. (۱۲)

قیام امام حسین(ع) و حادثه عاشورا نیز به طور گسترده مورد توجه امام(ره) قرار گرفته است. اما برخلاف توجه معمول دیگر روحانیون به این حادثه - كه جهت ذكر مصیبت بدان می پردازند - امام همواره می كوشد تا از این حادثه درس گرفته و آن را نیز مبنای درك خویش از رفتار ائمه و قیام انقلابی خود قرار دهد و در ضمن به برخی نظرهای موجود درباره آن حضرت، پاسخ گوید: "سیدالشهدا به حسب روایات ما و به حسب عقاید ما، از وقتی كه از مدینه حركت كرد می دانست كه چكار دارد می كند. می دانست كه شهید می شود. قبل از تولد او اطلاع داده بودند به حسب روایات ما. وقتی كه آمد مكه و از مكه در آن حال بیرون رفت ، یك حركت سیاسی بزرگی بود كه در یك وقتی كه همه مردم دارند به مكه می روند، ایشان از مكه خارج می شود. این یك حركت سیاسی بود. تمام حركاتش حركات سیاسی بوده، اسلامی - سیاسی و این حركت اسلامی - سیاسی بود كه بنی امیه را از بین برد."(۱۳)

سیره و رفتار سایر ائمه معصومین نیز از نگاه تاریخی امام پنهان نمانده است:

"همین طور ائمه معصومین(ع) قیام كردند، ولو با عده كم تا كشته شدند و اقامه فرایض نمودند و هر كدام می دیدند قیام صلاح نیست در خانه می نشستند و ترویج می كردند." (۱۴)

● امام و تاریخ ایران

گذشته از تاریخ اسلام، امام به عنوان یك ایرانی به تاریخ كشور خود نیز توجه داشت و تحولات آن را مورد مطالعه قرار داده بود. امام علاوه بر تاریخ ایران در دوره اسلامی، به تاریخ ایران باستان نیز نظر داشتند و در كتاب "كشف الاسرار" خود راجع به فرقه مزدكیه كه در دوره ایران باستان و در عصر ساسانیان ظهور كرده اند و همچنین پیرامون آتشكده ها، می نویسند:

"مزدك در زمان قباد پدر انوشیروان ظاهر شد و قباد را به دین خود دعوت كرد. او نیز قبول كرد و انوشیروان او را كشت. اینها نیز آرای عجیبی داشتند. از جمله آن است كه به دو اصل قدیم قائل بودند و از او نقل است كه می گفت: خدای من در عالم بالا بر كرسی نشسته، مانند نشستن خسرو در عالم پایین و در پیشگاه او چهار قوه است: قوه تمیز، فهم، حفظ و سرور، چنانكه در پیشگاه خسرو چهار شخص است: موبدان، هربد اكبر، اسپهبد و رامشگر... و طوایف مجوس، آتشكده ها برپا كردند. اول آتشكده ای كه بنا شد فریدون بنا كرد در طوس. پس از آن به نوبت در بخارا و سجستان و در مشرق چین و در فارس آتشكده هایی بنا شد و اینها قبل از بروز زردشت بود. او نیز در نیشابور و غیر آن آتشكده هایی بنا نهاد."(۱۵)

سید حسین فلاح زاده

پی نوشتها:

برگرفته از فصلنامه تخصصی قبسات

۱- ابن اثیر، الكامل فی التاریخ، ج ۱ ص ۶.

۲- همان، ص ۷.

۳- مجله حوزه، ش ۸۸، ص ۶۴.

۴- همان، ص ۶۶.

۵- همان، ص ۶۹.

۶- همان، ص ۶۳.

۷- همان، ص ۶۳.

۸- در جستجوی راه از كلام امام، دفتر شانزدهم، ص ۴۰.

۹- همان، دفتر بیست و یكم، ص ۱۵۲.