دیوان استیفا

مسلمانان پس از آنکه دوره فتوحات را پشت سر نهادند فرصتی یافتند سازمان های اداری و اجتماعی خویش را سر و سامان دهند. واقعیت این است که پس از عصر فتوحات سرزمین پهناور اسلامی نیازمند …

مسلمانان پس از آنکه دوره فتوحات را پشت سر نهادند فرصتی یافتند سازمان های اداری و اجتماعی خویش را سر و سامان دهند. واقعیت این است که پس از عصر فتوحات سرزمین پهناور اسلامی نیازمند دستگاه اداری متمرکز، دقیق و گسترده ای بود. این دستگاه اداری باید به دقت بر در آمد ممالک اسلامی نظارت می کرد، میزان آن را به دقت به دست می‌آورد و به تناسب بین کسانی که از بیت المال مستمری می گرفتند تقسیم می کرد.

همچنین باید بر اعزام نیرو و سپاه به اطراف سرزمین های اسلامی نظارت می شد و در فواصل زمانی معین با ارسال وجوه مورد نیاز سپاهیان که در حدود و مرز ها مستقر شده بودند، اقدام می شد. برای شکل دادن به دستگاه پیچیده کشور داری اسلامی به زیر ساخت ها و بنیان هایی احتیاج بود و اساسا باید معلوم می شود که در آمد سرزمین های اسلامی چه میزان است و این مقدار در آمد از چه مساحت زمین بر اساس چه نوع مالیات و چه موقع به دست می آید. باید وجوه و مسکوکاتی که در ممالک اسلامی رایج بود به گونه ای تدوین می شد که بتوان در تمامی نواحی این قلمرو پهناور از آن استفاده کرد.

از همین روی مسلمین به ایجاد دستگاه ها و سازمان اداری پرداختند. دستگاه و سازمان های اداری که از سوی مسلمین ایجاد شد دیوان نام داشت که از مهم ترین آنها می‌توان به دیوان استیفا یا خراج، دیوان برید، دیوان جیش و دیوان انشا اشاره کرد. در این مقال به اختصار به معرفی و ذکر برخی از کارکردهای دیوان استیفا پرداخته خواهد شد.

دیوان استیفا یا دیوان خراج یکی از نخستین اداراتی بود که تمدن اسلامی شکل گرفت. این دیوان که اهمیتی به سزا در اداره امور کشور به عهده داشت موظف بود بخش بزرگی از امور مالی سرزمین های اسلامی را سرپرستی و اداره نماید. در این دیوان فهرستی وجود داشت که اموال و دارایی های سرزمین اسلامی در آن درج شده بود. چگونگی گرد آوری خراج از سرزمین ها، حواله کردن آنها به مرکز خلافت، چگونگی تقسیم آن بین مسلمانان و رتبه بندی مسلمانان برای تعیین خراج دریافتی، از جمله وظایف این دیوان به شمار می رفت.‏

با گسترش سرزمین های اسلامی و آشنا شدن مسلمانان با روش های اقتصادی دیگر از جمله روش های بهره برداری از زمین، به مرور ایام وظایف دیوان خراج نیز گسترده تر و در عین حال پیچیده تر می شد. در دوره ای از زمان، محاسبه در آمد های عمومی ممالک اسلامی، تنظیم و بر آورد هزینه ها و نظارت بر خرج آنها، فهرست برداری از اموال افراد سرشناس بویژه حکام و نیز اعزام افراد به نقاط مختلف مملکت اسلامی بر گرد آوری مالیات، از وظایف دیوان خراج به حساب می آمد.

دیوان خراج یا استیفا در نقاط مختلف ممالک اسلامی از ایران تا اسپانیا، وجود داشت. در سرزمین هایی که این دیوان با نام دیوان استیفا نامیده می شد، سرپرست آن مستوفی خاصه یا مستوفی الممالک لقب داشت. دیوان استیفا و مستوفی الممالک مدت های مدید در سرزمین های اسلامی من جمله ایران در دوره های مختلف و حکومت های متعدد همچنان حفظ شده بود به گونه ای که در ایران تا زمان تغییر ساختار اساسی اداره کشور که در دوره قاجار انجام گرفت این نهاد وجود داشت و فعالیت می کرد.

ساناز علیمحمدی