فرار مغزها و آینده تیره و تار عراق

روزهای فعلی و گذشته, عراق را تیره و تار کرده است ولی آینده این کشور را فرار مغزها نابود می کند

● فرار از ویرانه

روزهای فعلی و گذشته، عراق را تیره و تار کرده است ولی آینده این کشور را فرار مغزها نابود می‌کند. مهاجرت سرمایه‌های انسانی یا همان فرار مغزها مهاجرت افراد تحصیل‌کرده و فرهیخته کشوری به منطقه یا کشور دیگر تعریف می‌شود، دلایل فرار مغزها همیشه یکسان نیستند. به خطر افتادن زندگی امن و سالم، بهبود موقعیت‌های پیشرفت اقتصادی و آرزوی داشتن زندگی مرفه از آن جمله هستند. گاهی اوقات مناقشات منطقه‌ای و سیاسی موجب فرار ناگهانی دانش‌آموختگان کشور می‌شود. به طور کلی، مهم‌ترین جریان این نوع مهاجرت از سوی مناطق روستایی به شهری یا از کشورهای کمتر توسعه یافته به سوی کشورهای پیشرفته است. در این کشور‌ها افراد تحصیل‌کرده و متخصصان همواره آماده مهاجرت از کشورهای در حال مناقشات سیاسی یا اقتصاد نابسامان هستند و این به آن وضعیتی منجر می‌شود که به عنوان مثال، کشور با دارابودن دانشکده‌های پزشکی از کمبود همیشگی پزشک رنج می‌برد.

● فرار مغزها از عراق

فرار مغزها پدیده‌ای نوظهور در کشور عراق نیست. بسیاری از عراقی‌ها را رژیم دیکتاتوری صدام‌حسین فراری داد. ولی علت این فرار چیزی متفاوت از اوضاع کنونی بود. در زمان صدام قبضه فرصت‌های اقتصادی و محاصره دولتی تمام نهادهایی که فرصت‌های شغلی و ترقی در آنها نهفته بود، از سوی وابستگان رژیم و حزب بعث سبب سرخوردگی بسیاری از متخصصان و تمایل به خروج از عراق بود. ولی امروز خشونتی که سراسر عراق را فراگرفته و امید امکان بازسازی کشور را بر باد داده است، دلیل سرخوردگی و مهاجرت مغزها است. واشنگتن پست در گزارشی از قول یکی از مسوولان وزارت کشور عراق می‌گوید تعداد عراقی‌های متخصص یا غیرمتخصصی که به اردن سفر می‌کنند، از ماه جولای سال گذشته از ۲۰۰ تا ۲۵۰ نفر به چهار برابر یعنی حدود ۱۱۰۰ نفر در روز رسیده است.

دانش‌آموختگان، دانشمندان و پزشکان و استادان دانشگاه عراقی که به هر حال ماندن در کشور خود را ترجیح داده‌اند، به دلیل تعلق به گروه‌های مذهبی یا فرقه‌های قومی همیشه در معرض گروگان‌گیری هستند که به سرعت در عراق شیوع پیدا می‌کند. از طرف دیگر، وابستگان رژیم صدام و حزب بعث که حاشیه امنی در رژیم گذشته داشتند، امروز از طرف گروه‌های تندرو شیعی که در پی انتقام روزهای تیره و تار شیعیان در زمان صدام هستند، در خطرند و سنّی‌هایی که این تندروی‌ها را برنمی‌تابند، با حملات مداوم با شیعیان مقابله می‌کنند. یکی از دانشجویان دانشگاه بغداد می‌گوید: «بهترین استادان، دانشگاه کشور را ترک کرده‌اند و ما امکان آموزش پیشرفته را از دست داده‌ایم. بازنده اصلی، نسل جوان امروز عراق و آینده کشور ما است.» آینده در خطر است. آموزش پایه اصلی بازدهی و تولید اقتصادی برای نسل‌های آینده است.

هیچ کشوری نمی‌تواند بدون نوسازی مداوم نظام آموزشی و انتقال دانش از نسلی به نسل دیگر تعهد خود را بر پایه‌ریزی نظام آموزشی پویا به انجام برساند و در کشورهای در حال توسعه اولین خسارت ناشی از فرار مغزها از دست رفتن سرمایه‌گذاری‌های انجام شده برای آموزش است.

طبق تحقیق دانشگاه ییل، کاهش بهره‌وری و تولید، کاهش سطح مهارت‌های تکنیکی، نداشتن توازن در مالیات‌گیری و دریافت مالیات کمتر در اقتصاد در بحران و اوضاع اجتماعی نابسامان که نتیجه کاهش افراد تحصیل کرده و ثروتمندان و سرمایه‌گذاران کشور است، کشورهای در حال توسعه را در فشار قرار داده است.

● اثرات مهاجرت

تاثیر فرار پزشکان در اولین قدم‌ها به صورت بالارفتن ناگهانی و بی‌سابقه مرگ و میر نوزادان در عراق نمایان شده است. شاید تاثیر منفی مهاجرت با بازگشت دستمزد این افراد به کشور برای خانواده‌‌های خود تا حدودی جبران شود. هرچند که این مساله بیشتر درباره کارگران ساده و افراد نیازمند که برای امرار معاش در کشورهای همسایه، خانواده‌های خود را ترک می‌کنند، صدق می‌کند. به هر حال، بازگشت این پول به کاهش فقر و شکوفایی‌اقتصادی کمک می‌کند ولی کمتر متخصصی را در کشو‌رهای در حال توسعه با این وضعیت می‌توان سراغ گرفت. به علاوه، ترک مغزها از یک کشور به معنای پذیرش در کشور دیگر است. این هم در صورتی است که متخصص به کشورهای همسایه در وضعیت مشابه اقتصادی – اجتماعی کوچ کند، وگرنه بسیاری از دانش‌آموختگان کشورهای در حال توسعه که در وطن‌شان در چرخه کار تخصصی خود بودند، به دلیل تفاوت‌های فن‌آوری و رقابت نابرابر در بازار کار از این چرخه خارج شده و به مشاغل دیگر رو می‌آورند. درباره کشور عراق هم کشورهای مجاور مانند اردن از نیرو‌های متخصص عراق استفاده می‌‌کنند ولی برای کشورهای پذیرنده نیز تبعات منفی وجود داشته است؛ در اثر مهاجرت عراقی‌ها به اردن، بهای ملک به شدت افزایش یافته است. طبق آمار رسمی در حال حاضر ۸۰۰ هزار عراقی در اردن زندگی می‌کنند که بسیاری از آنان به تازگی به این کشور مهاجرت کرده‌اند.همین رقم افزاینده سبب ایجاد موانعی در مرزهای مشترک از سوی دولت اردن شده است. بر همین اساس، به جز اردن دیگر کشورهای همسایه از عراق نیز به شدت مرزهای‌شان را کنترل می‌کنند ولی حتی همین محدودیت‌ها هم نتوانسته جلوی موج مهاجرت افراد را بگیرد.

بسیاری از کشورها در کنار اعمال محدودیت‌های عمومی برای جذب مهاجر، اولویت‌هایی را برای پذیرش افراد تحصیل‌کرده اختصاص داده‌اند. مرکز راهبردی عمل منابع فن‌آوری و تجارت در سال ۲۰۰۰ به وسیله سناتور مک‌کین تاسیس شد. هدف این مرکز، نوعی غربالگری و اولویت‌دادن به متخصصان آمریکایی برای پیداکردن شغل نسبت به دانش‌آموختگان مهاجر بود. به جای رد‌شدن از کنار مشکلاتی که به فرار مغزها، به خصوص پزشکان از عراق منجر می‌شود باید در پی ایجاد مشوق‌هایی برای ماندن آنان بود، با توجه به موج خروج مهندسان، پزشکان و استادان دانشگاه‌های عراق، ایجاد شرایط مطلوب هر روز دشوارتر می‌شود. خروج بیشتر دانش‌آموختگان باز هم این چرخه معیوب را تشدید می‌کند و امکان بازسازی و ثبات کشور را به خطر می‌اندازد.

یک مقام وزارت بهداشت عراق می‌گوید: «این دیگر مهاجرت پزشکان نیست، یک فرار دسته‌جمعی است. اگر به این ترتیب پیش برود، کارمان تمام است.» جنگ روزی به پایان می‌رسد و کشور به وضع عادی باز می‌گردد ولی تا آن روز شاید کسانی که در خارج از کشور زندگی آرام و باثبات را تجربه کرده‌اند، نخواهند برگردند. بسیاری از افراد نمی‌خواهند در کشوری ویران و نابه‌سامان زندگی کنند و این باز هم احتمال بازسازی عراق را کاهش می‌دهد.

منبع: جوردن تایمز