چرا تفکر توسعه در ایران تولید نمی شود

یکی از موضوعات مهم و اساسی آسیب شناسی توسعه یا حرکت به سوی توسعه است که در کشور کمتر مورد توجه قرار گرفته است هر چند که ما همواره برنامه ریزی هایی برای توسعه در طول پنجاه سال اخیر داشته ایم اما همچنان راه رسیدن به توسعه یک راه طولانی و پر از فراز و نشیب به چشم می خورد

یکی از موضوعات مهم و اساسی آسیب‌شناسی توسعه یا حرکت به سوی توسعه است که در کشور کمتر مورد توجه قرار گرفته است هر چند که ما همواره برنامه‌ریزی‌هایی برای توسعه در طول پنجاه سال اخیر داشته‌ایم اما همچنان راه رسیدن به توسعه یک راه طولانی و پر از فراز و نشیب به چشم می‌خورد. گویا توسعه‌یافتگی رویایی است که برای ما هیچ‌وقت به وقوع نمی‌پیوندد. سوال اساسی این است که چرا با وجود وجود برنامه‌ریزی برای توسعه زمینه برای قرار گرفتن در مسیر توسعه به وجود نیامده است؟ این موضوع را می‌شود از زوایای گوناگون بررسی کرد اما اگر بخواهیم از زاویه اثر نخبگان فکری بر فرآیند توسعه سخن به میان آوریم باید بگوییم که یکی از بزرگ‌ترین مشکلات ایران عدم وجود یا درک تفکر توسعه در برنامه‌ریزی‌هاست. از آنجایی که همواره تفکر توسعه در میان اندیشمندان و نخبگان یک جامعه شکل می‌گیرد اما به نظر می‌رسد در ایران این تفکر توسعه‌گرا همچنان شکل نگرفته و به نوعی در برنامه‌ریزی‌های دولت‌ها ورود پیدا نکرده است.

اگر نگاهی به روند شکل‌گیری نظریه‌های توسعه در جهان بیندازیم ملاحظه خواهیم کرد که مفاهیم بنیادین و تئوری‌ها و نظریه‌ها و مکاتب اصلی در قالب تجربیات تاریخی و تحولات اجتماعی- فرهنگی و اندیشه متفکران شکل گرفته و بر تصمیم‌گیری‌ها اثر گذاشته است. در حقیقت اندیشمند غربی تحت تاثیر شرایط محیطی خود به نظریه‌پردازی و تولید اندیشه پرداخته است. و بعد تفکر اصلاحگر این افراد به سلامت جامعه کمک کرده است. به زندگی آگوست کنت، امیل دورکیم، کارل مارکس و ماکس وبر توجه کنید. اینها متفکرانی بودند که از نابسامانی‌ها رنج می‌بردند و در پی اصلاح نظام سرمایه‌داری برآمدند. اما در کشور ما ایران و سایر کشورهای جهان سوم گفتمان توسعه بیشتر یک بسته وارداتی محسوب می‌شود که زمینه‌ها و عناصر آن در فرهنگ بومی ما شکل نگرفته و هنوز درونی نشده است؛ لذا نوع برداشت از توسعه بسیار سلیقه‌یی و ناموزون و بعضا سطحی به نظر می‌رسد. به عنوان مثال اگر نگاهی به کتاب‌های جامعه‌شناسی توسعه چاپ شده در بازار ایران بیندازیم، ملاحظه خواهیم کرد در اکثر کتاب‌های جامعه‌شناسی توسعه در ایران دو بخش اصلی و کلیشه‌یی به چشم می‌خورد:

الف- مفاهیم بنیادین

ب- نظریه‌ها و پارادایم‌های توسعه

حال آنکه حتی اگر بپذیریم که این عناوین مفید و سودمند است، نگاه عمقی و تحلیل محتوایی نشان می‌دهد که این موضوعات در کتاب‌های توسعه در ایران بسیار خلاصه، کوتاه و سطحی طرح شده. به عنوان مثال اگر کسی بخواهد نظریه وابستگی را مورد شناسایی قرار دهد با خواندن تمام کتاب‌های جامعه‌شناسی توسعه یک رهیافت کلی، مختصر و سطحی نسبت به این نظریه پیدا می‌کند و نکته اساسی‌تر اینکه با وجود اینکه نظریه‌های وابستگی در قرن بیستم شکل گرفته و اکثر بنیانگذاران آن مربوط به دهه ۶۰ و ۷۰ میلادی هستند اکثر مقالات بنیانگذاران آن به فارسی ترجمه نشده است. مثلا از پل‌باران هیچ یک از مقالاتی که در مجله مانتلی‌‌ری‌ویو (Monthly review) به چاپ رسیده است به فارسی برگردان نشده است و در کل از وی تعداد محدودی از آثارش برگردان شده و این یکی از معضلات اصلی اندیشه توسعه در ایران است. در هر حال اکثر روشنفکران ایرانی به مطالعه موجز و محدود این ادبیات گسترده پرداختند که این امر یک آسیب بزرگ قلمداد می‌شود. نکته دیگر اینکه با توجه به اینکه مفهوم توسعه و ادبیات شکل گرفته در این حوزه در طول ۴۰ سال اخیر تحولات اساسی داشته است در کشورهایی مثل ایران کمتر به این تحولات توجه شده است.

در حقیقت اکثر متفکرینی که روی توسعه در ایران کار می‌کنند همچنان به نظریه‌های قرن بیستمی توسعه توجه دارند. در حالی که این مفهوم در همین یک دهه اخیر در قرن بیست و یک به‌شدت دچار تحول و تغییر شده است؛ لذا مطالعه مقطعی آن می‌تواند بسیار آسیب‌زا باشد. یکی از تغییرات اساسی نگرش توسعه در قرن بیست‌و‌یک ورود حوزه آینده‌پژوهی به‌ آن است. از آنجایی که توسعه یعنی حرکت و ایجاد تغییر به سوی آینده بهتر است و ضمن اینکه حل مسائل امروز وابسته به تحولات آینده جهان است، آینده‌پژوهی بسیار در مفهوم‌سازی توسعه موثر است، به طوری که هم‌اکنون در نگاه شورای اطلاعات ملی امریکا گزارش‌هایی تولید شده و می‌شود که نشان می‌دهد جهان تا سال ۲۰۳۰ به کدام سو حرکت خواهد کرد و چه تحولاتی در حوزه‌های مختلف اقتصادی، اجتماعی، سیاسی و فرهنگی به وقوع خواهد پیوست. حتی آنها گاهی پا را فراتر گذاشته‌اند و تا صد سال آینده را پیش‌بینی می‌کنند. حال آنکه در کشور ما کمتر به رابطه میان آینده‌پژوهی و توسعه توجه شده است. ما عموما در برنامه‌ریزی‌ها می‌گوییم که در پنج سال آینده به کجا می‌خواهیم برسیم.

اما هرگز نمی‌دانیم جهان تا پنج سال آینده به کجا خواهد رفت. از زاویه دیگری اگر بخواهیم به این موضوع بپردازیم باید پذیرفت که مسیر تحول غرب به سوی توسعه یک مسیر مشخص عقلانی، تاریخی، هویتی و گفتمانی است. این گفتار بدین معناست که مسیر حرکت باید در یک فضا و پارادایم عقلانی شکل گیرد. فضایی که تفکر را بازتولید کرده و راه رسیدن به پیشرفت در آینده را میسر سازد. بر همین مبنا تقویت تفکر توسعه راه رسیدن به برنامه‌ریزی برای آن را مهیا می‌سازد.

یکی از نقاط ضعف اندیشه‌ورزی درباره توسعه در ایران عدم توجه به این نگاه خردورزانه و اندیشمندانه و فلسفی به توسعه است. نخبگان ایرانی بیشتر از آنکه به مفهوم‌سازی توسعه توجه داشته باشند به رویکردها، الگوها و اشکال توسعه در جهان توجه کرده‌اند. اینکه یک کشور اروپایی مثل انگلستان یا ژاپن که جزو کشورهای توسعه یافته محسوب می‌شوند مرتبا در نگاه نخبگان با مصداق‌های خاص مورد تجزیه و تحلیل قرار می‌گیرند کمکی به توفیق توسعه ایران نمی‌کند. مثلا اینکه ما بدانیم در ژاپن ترن‌هایی با سرعت ۶۰۰ کیلومتر در ساعت حرکت می‌کنند یا در استرالیا نمونه‌های گیاهی و جانوری حفظ می‌شوند آگاهی نسبت به این مسائل بسیار مثبت، خوب، قابل توجه و تامل است. اما هرگز نگاه حیرت‌انگیز به پیشرفت کشورهای غربی و حظ و لذت بردن از ترقی آنها، ما را در مسیر توسعه قرار نمی‌دهد. جاده توسعه یک راه پر پیچ‌و‌خم با موانع متعدد است.

برای حرکت در آن باید نوع نگاه‌مان را تغییر دهیم. برای بهتر شدن باید قوانین بهتر شدن را آموخت. یکی از نقاط ضعف برنامه‌ریزی توسعه در ایران این است که برنامه‌ها یک سویه، تک بعدی، ناقص و بدون توجه به زمینه‌های ذهنی و علمی و منطقی شکل گرفته است. یک گروه در یک اتاق در بسته برای همه تصمیم می‌گیرند. درباره توسعه ما نیازمند نظر همه مردم و گروه‌های ذی‌نفع هستیم. به نظر می‌رسد که در هزاره سوم تفکر خلاق پایه اصلی حرکت در مسیر توسعه است. تفکر خلاق یعنی توجه به زمینه‌های گسترده شکل‌گیری توسعه در یک جامعه و ایجاد شرایطی که مجموعه‌یی از عقاید، تفکرها و اندیشه‌های توسعه‌گرا شکل گیرد. باید دانست که بدون تفکر توسعه‌گرا نمی‌توان در مسیر رسیدن به پیشرفت و توسعه قرار گرفت. باید عمیق‌تر اندیشید و جدی‌تر کار کرد.

مهرداد ناظری

عضو هیات علمی دانشگاه آزاد و عضو اندیشگاه طرح هزاره