در قلمرو جامعه شناسی هنر

”تئاتر کراسی در عصر مشروطه” نوشته کامران سپهران در یک نگاه

"تئاتر کراسی در عصر مشروطه" (۱۳۰۴-۱۲۸۵)، پژوهشی از کامران سپهران است که با نگاه جامعه‌شناسانه به مقطعی از تاریخ تئاتر ایران می‌پردازد.

این مقطع سرآغاز فعل و انفعالات اجتماعی و سیاسی برای ایرانیان است تا خود به طور مستقیم با مهار کردن قدرت پادشاهان سلسله قاجار در تعیین سرنوشتشان حضور داشته باشند. شاید این فعالیت اجتماعی و سیاسی انگیزه بیشتری را برای دیگر فعالیت‌های اجتماعی فراهم کرده باشد که تئاتر نیز یکی از این فعالیت‌هاست.

● ارزشمندی پژوهش‌

به راحتی و با یک نگاه اجمالی به پژوهش‌های موجود درمی‌یابیم که در زمانه اکنون هنوز جای پژوهش‌های درست و حسابی در زمینه تئاتر بسیار خالی است. تئاتر به مفهوم غربی آن نزدیک به ۱۵۰ سال فراز و نشیب تاریخی در ایران داشته‌ و این زمان به طور کامل و از زوایای مختلف مورد تحلیل و نقد قرار نگرفته است. اگر پژوهش‌ها به موقع و به اندازه می‌بود، مطمئناً تئاتر ما نیز در مسیر رو به رشدی قرار می‌گرفت. سال گذشته نغمه ثمینی "تماشاخانه اساطیر" را منتشر کرد که در آن پژوهش از منظر اسطوره‌شناسانه، ریشه‌ها و متون ادبیات نمایشی مطرح از آغاز تا سال ۵۷ مورد بررسی قرار گرفته است. امسال هم کامران سپهران با انتشار"تئاتر کراسی در عصر مشروطه" توسط نشر نیلوفر از منظر جامعه‌شناسی باعث شگفتی شده است. شگفتی از این جهت که چنین نگرشی به مقوله تئاتر کمتر صورت گرفته ‌و اغلب پژوهش‌های ما از نگاه‌های چندگانه بوده ‌و یا این که نمونه‌های بهترش ‌تحت عنوان تاریخ تحلیلی تئاتر یا ادبیات نمایشی به شمار می‌آید. به عنوان مثال می‌توان از تاریخ ادبیات نمایشی در ایران، تالیف جمشید ملک‌پور نام برد که در آن از منظر تاریخ، فراز و نشیب‌های تئاتر و به ویژه ادبیات نمایشی ما مورد بررسی قرار گرفته است. شاید در برخی از سرفصل‌ها نیز نگاه جامعه‌شناسانه مداخله داشته باشد. اما در"تئاتر کراسی در عرصه مشروطه" کامران سپهران در ابتدا نیز یادآور می‌شود که«این کتاب به بررسی تئاتر ایران در سال‌های بین ۱۲۸۵ تا ۱۳۰۴ می‌پردازد. یعنی مصادف با انقلاب مشروطیت و همچنین حضور رسمی هنر تئاتر در ایران، این تقارن موجب شده ‌که از نظریه‌ای استفاده شود که ساز و کار ارتباط میان‌ صحنه اجتماع و صحنه تئاتر را افشا کند. نظریه تئاتر کراسی که از دریچه تئاتر، رهایی بخشی دموکراتیک را جست‌وجو می‌کند، مبانی نظری تحقیق را فراهم می‌آورد.»

بنابراین شیوه‌مند(متدیک) بودن یکی از امتیازات شاخص پژوهش کامران سپهران است. مشخص است که در این کتاب چه چیزی قابل اثبات است و در فرآیند به هم پیوسته فصل‌ها تا جمع‌بندی نیز این مسیر به نحو مطلوب و با ارائه داده‌های اطلاعاتی و پردازش تحلیلی پیش می‌رود. یعنی خواننده سرگردان نیست و ذهنش بر همه چیز آگاه و مسلط خواهد شد.

کامران سپهران پا را فراتر از نگاه جامعه‌شناسانه محض می‌گذارد و در قلمرو جامعه‌شناسی هنر، پژوهش خود را سر و سامان می‌دهد. او همچنین در مقدمه کتاب تحت عنوان"مقدمه: تاملی در نظریه و اهداف" با اشاره به شکوفایی هنر تئاتر در عصر طلایی پریکلس در یونان باستان و همچنین در جباریت الیزابت در انگلستان قرن شانزدهم، تاکید بر این نکته می‌کند که تئاتر کراسی به طور سر راست تئاتر را وارد حوزه جامعه‌شناسی می‌کند و در ادامه می‌افزاید:«تئاتر کراسی را نخست افلاطون مطرح می‌کند و آخرین بازخوانی از آن را"ژاک رانسیر" به دست می‌دهد. ما نیز از افلاطون می‌آغازیم و بعد یک راست به قرن ۲۱ می‌رویم و با اتکا به رانسیر این نظریه را تشریح می‌کنیم.»

● چهار فصل

فصل‌بندی کتاب"تئاتر کراسی در عصر مشروطه" نیز یکی دیگر از امتیازات و شاخصه‌های آن است. سپهران در فصل یک به"چشم‌انداز تئاتر مشروطیت از روی لژ"، در فصل دو به"اقلیت روی صحنه"، در فصل سه به"انجمن‌ها و احزاب تئاتر می‌دهند" و در فصل چهار به"میرزاده عشقی؛ قهرمان از صحنه خارج می‌شود" می‌پردازد.

هر یک از این فصول خود به گونه‌ای عنوان‌بندی شده‌اند که انگار یک متن نمایشی باشند. در عین حال این فصول به هم پیوسته یک وضعیت معلوم را در تکاپوی فکری و جست‌وجوگری قرار داده‌اند تا در نهایت خواننده بتواند زیبایی‌شناسی هنر تئاتر را در مقابله یا همسویی با فعالیت‌های اجتماعی و سیاسی در یک برهه بحرانی و مشوش دریابد. مطمئناً مشروطیت که متر‌ادف با آزادی‌خواهی و قدرت‌طلبی عموم مردم است که بر پایه تلاش روشنفکران و توانگران اجتماعی ممکن شده است، خود به گونه‌ای در تدارک بهره‌مندی از امکانات برای ترویج و تبلیغ نظرگاه عملی و فکری بوده‌اند. تئاتر نیز در این راستا یک وسیله و ابزار فرهنگی به شمار می‌آید که به نقادی از وضعیت مورد نظر پرداخته است. شاید در این دوران روشنفکران بر این نکته آگاه شده‌اند که در کنار مدرسه و روزنامه، تئاتر هم می‌تواند در ایجاد فضای باز و چند صدایی شدن جامعه نقش داشته باشد، بنابراین سپهران(فصل یک) به پیدایش تئاتر به مفهوم غربی از چند منظر و اتفاق متفاوت می‌پردازد. چنانچه سفر ناصرالدین شاه به فرنگ و رجال سیاسی این حکومت اولین زمینه‌های آشنایی با تئاتر را فراهم می‌کند تا این که مزین‌الدوله نقاش‌باشی از ناصرالدین شاه دستور می‌گیرد تا در قسمتی از دارالفنون تماشاخانه‌ای را تاسیس کند و این نخستین گام عملی برای استقرار تئاتر در ایران می‌شود. هر چند در فصل دوم، سپهران بر این نکته تاکید می‌ورزد که"ارمنیان آغازگران واقعی تئاتر ایران بودند." و در ادامه همین فصل یادآور می‌شود که"در سال ۱۲۹۵ ش زرتشتیان یکی از بهترین سالن‌های تئاتر را ساختند تا آن‌ها هم به نحوی تاثیرگذار خود را به صحنه اجتماع برکشند." و"یهودیان نیز برنامه‌های تئاتری خود را دارند و مثلاً در عید مشروطیت برنامه‌های ویژه تئاتری ترتیب می‌دهند. از تئاتر برای آشنایی با قصص تورات استفاده می‌کنند و عموم را به دیدن آن ترغیب. "

سپهران همچنین به دنبال بیان این نکته ارزشمند است که بگوید:«مسئله زنان همواره یکی از بحث‌های جذاب در بررسی تحولات انقلاب مشروطه بوده است و گویی این انقلاب نقطه عطفی در تکاپوهای اجتماعی این اقلیت جنسی بوده است.»

به این ترتیب پژوهش کامران سپهران با داده‌ها و تحلیل‌هایی همراه می‌شود که در پایان ما را با درک و دریافت تازه‌ای از یک وضعیت تاریخی ـ هنری آشنا می‌کند. این خود نمونه‌ای است که ما را در ارائه یک پژوهش با استناد به نظریه‌های موجود ترغیب می‌کند تا باری به هر جهت در زمینه پژوهش قلم‌فرسایی نکنیم.

● بهره‌مندی از منابع

سپهران از بسیاری از منابع فارسی و لاتین بهره می‌گیرد، تا نگاهی علمی بر این پژوهش حاکم شود. در این میان نام یروان‌ آبراهامیان، ماشاالله آجودانی، یحیی آریان‌پور، حمید امجد، محمدتقی بهار، میرزاآقا تبریزی، اسماعیل جمشیدی، جلال ستاری، علی‌اکبر سیاسی، رضا میرزاده عشقی، مویدالممالک فکری، نصرالله فلسفی، محمد قائد، محمدعلی همایون کاتوزیان، احمد کریمی حکاک، هیوا گوران، شاهرخ مسکوب، جمشید ملک‌پور، میرزارضاخان طباطبایی نائینی، آندرانیک هوویان، ناتالی هینیک، رشید یاسمی،‌گریگور یقیکیان و دیگران دلالت بر گستردگی نگاه در این پژوهش می‌کند، البته باید به این جمع نام بسیاری از محققان خارجی را نیز افزود.

رضا آشفته