روند شكل گیری سازمان جهانی تجارت

دكتر علی صباغیان درخصوص چگونگی شكل گیری و ساختار تشكیلاتی سازمان جهانی تجارت گفت در اوج جنگ جهانی دوم و به ویژه در سال های بعد از آن تلاش های وسیع برای نظم بخشیدن به مناسبات بین كشورها در عرصه های سیاسی و اقتصادی صورت گرفت

دكتر علی صباغیان درخصوص چگونگی شكل‌گیری و ساختار تشكیلاتی سازمان جهانی تجارت گفت: در اوج جنگ جهانی دوم و به ویژه در سال‌های بعد از آن تلاش های وسیع برای نظم بخشیدن به مناسبات بین كشورها در عرصه‌های سیاسی و اقتصادی صورت گرفت. در زمینه سیاسی، نتیجه این تلاش‌ها به تاسیس سازمان ملل متحد به عنوان سازمانی برای مدیریت مناسبات سیاسی بین‌المللی انجامید. نتیجه این تلاش‌ها در عرصه تجارت و بازرگانی در سال ۱۹۴۷ به تاسیس موافقتنامه عمومی تعرفه و تجارت (گات) منجر شد. بسیاری از كشورها مسائل مربوط به تجارت چندجانبه خود را حدود نیم قرن در چارچوب گات پیگیری می‌كردند. از یك سو به دلیل فقدان یك مبنای حقوقی برای گات، به عنوان یك سازمان بین‌المللی و از سوی دیگر به دلیل گسترده و پیچیده‌تر شدن مسائل مربوط به تجارت و بازرگانی بین‌المللی ضرورت تاسیس یك نهاد مسئول در این زمینه در دهه آخر قرن بیستم به خوبی آشكار شد. بر همین اساس اعضای گات در دور اروگوئه كه آخرین دور مذاكرات تجاری گات محسوب می‌شود با تصویب موافقتنامه مراكش سنگ بنای نهاد جدیدی را به نام سازمان جهانی تجارت گذاشتند. سازمان جهانی تجارت كه از ابتدای سال ۱۹۹۵ میلادی به منظور مدیریت مناسبات تجارت چند جانبه بین‌المللی جایگزین گات شد، اكنون به یك سازمان عمده تبدیل شده است. در حال حاضر ۱۴۰ كشور جهان به عضویت این سازمان درآمده و بیش از ۳۰ كشور نیز در حال طی كردن فرآیند الحاق هستند. ایران نیز درخواست عضویت در این سازمان را تسلیم كرده است. تردیدی نیست طی كردن موفقیت‌آمیز فرآیند الحاق كه معمولا یك فرآیند پیچیده و زمان‌بر است بدون شناخت صحیح این سازمان و جنبه‌های مختلف آن امكان‌پذیر نیست. برای نیل به این مقصود، اطلاع‌رسانی درخصوص سازمان جهانی تجارت به ویژه برای بخش‌های مختلف جامعه كه نقش بیشتری در این مسیر برعهده دارند یك امر ضروری است.

كنفرانس هاوانا و شكل‌گیری گات

در بحبوحه جنگ جهانی دوم همزمان با اقداماتی كه برای پایه‌گذاری یك نظام سیاسی چندجانبه بین‌المللی برای عصر پس از جنگ انجام می‌شد، تلاش‌هایی نیز برای بنیان نهادن نظام اقتصادی و تجاری نوین در عصر بعد از جنگ صورت می‌گرفت. در این مسیر منشور آتلانتیك كه در اوج جنگ در سال ۱۹۴۱ امضاء‌ شد و نیز موافقتنامه وام و اجاره كه در سال ۱۹۴۲ به امضاء‌ رسید یكی از هدف‌های خود را ایجاد نظام تجاری جهانی بر مبنای اصل عدم تبعیض و مبادله آزاد كالا و خدمات قرار دادند. دو سال بعد در حالی كه هنوز جنگ جهانی دوم به پایان نرسیده بود، به دعوت روزولت رئیس‌جمهور وقت آمریكا كنفرانسی با شركت ۴۴ كشور در "برتن وودز" تشكیل شد و با امضای موافقتنامه تاسیس صندوق بین‌المللی پول و بانك بین‌المللی ترمیم و توسعه سنگ بنای این دو نهاد مالی و پولی جهانی كه امروزه نقش عمده‌ای در مدیریت امور مالی و پولی جهان برعهده دارند گذاشته شد. در سال ۱۹۴۶ پیشنهاد سال ۱۹۴۵ آمریكا مبنی بر تشكیل كنفرانسی متشكل از نمایندگان كشورها به منظور بررسی مسائل مربوط به منع محدودیت‌های كمی، كاهش حقوق گمركی و به طور كلی تاسیس یك سازمان بین‌المللی تجاری عملی شد. اگرچه از كنفرانس مزبور كه طی روزهای ۱۸ اكتبر تا ۲۶ نوامبر سال ۱۹۴۶ برگزار شد به دلیل اختلاف نظر كشورهای شركت‌كننده نتیجه مشخصی حاصل نشد، اما این امر زمینه را برای پیگیری مسئله تاسیس یك نظام تجاری چند جانبه هموارتر كرد. چندی بعد این امر در چارچوب سازمان تازه تاسیس ملل متحد دنبال شد و كمیته‌ای متشكل از نمایندگان چند كشور در شورای اقتصادی و اجتماعی سازمان ملل مامور فراهم نمودن مقدمات تشكیل كنفرانسی درباره تجارت بین‌الملل شدند. پیش‌نویس منشور تجارت جهانی كه توسط این كمیته تهیه شده بود نهایتا به كنفرانس هاوانا كه در سال ۱۹۴۸ (۲۱ نوامبر ۱۹۴۷ تا ۲۴ مارس ۱۹۴۸) با حضور نمایندگان ۵۶ كشور در پایتخت كوبا برگزار گردید، تسلیم شد. در این كنفرانس بحث‌های زیادی درباره این پیش‌نویس صورت گرفت و به دلیل مخالفت كشورهای در حال توسعه با آن در نهایت بخشی از منشور تجارت جهانی كه یك قرارداد ۳۴ ماده‌ای بود در ۳۰ اكتبر ۱۹۴۷ به امضاء ۲۳ كشور كه عمدتا كشورهای پیشرفته صنعتی بودند رسید. این قرارداد همان موافقتنامه عمومی تعرفه و تجارت یا گات است.

اهداف و اصول گات

در مقدمه موافقتنامه عمومی تعرفه و تجارت (گات) هدف این نهاد ارتقاء سطح زندگی مردم كشورهای عضو، فراهم آوردن امكانات اشتغال كامل، افزایش درآمدهای واقعی و سطح تقاضا، بهره‌برداری موثر از منابع تولید و گسترش تولید و تجارت بین‌المللی عنوان شده است. موافقتنامه گات كه درواقع یك سند پیچیده و فنی مشتمل بر ۳۸ ماده و تعداد زیادی ضمائم و فهرست كالاها است، دربرگیرنده هزاران تخفیف گمركی است كه اعضا به طور متقابل به یكدیگر اعطا كرده‌اند. نیل به هدف فوق‌الذكر بر مبنای اصول زیر بنا شده است:

۱ – اصل عدم تبعیض و تعمیم دولت كامله‌ الوداد

۲ – كاهش و لازم‌الاجرا كردن تعرفه‌های گمركی از طریق مذاكرات مستمر

۳ – ممنوعیت استفاده از محدودیت‌های مقداری

۴ – رفع اختلافات تجاری میان كشورها

بنابراین، موافقتنامه عمومی تعرفه و تجارت درواقع دربرگیرنده مجموعه‌ای از قواعد و مقررات ناظر بر تجارت میان اعضا و نیز استثنائات متعددی بر این قواعد است كه ضرورت‌های سیاسی و اقتصادی آنها را ایجاب می‌كرده است.

تشكیلات و اعضای گات

گات اگرچه به عنوان یكی از مؤسسات تخصصی وابسته به سازمان ملل متحدتلقی می‌شد، اما این امر ناشی از یك نگرش عملگرایانه بود وگرنه این نهاد هیچگونه مبانی حقوقی به عنوان یك سازمان بین‌المللی را نداشته و حقوق بین‌المللی نیز هیچگاه آن را به عنوان یك سازمان به رسمیت نشناخته بود. در تشكیلات گات اركانی همچون اجلاسیه‌های عمومی متشكل از تمامی اعضاء، شورای نمایندگان،‌ دبیرخانه، كمیته‌ها و گروه‌های كاری و نیز مركز تجارت بین‌المللی وجود داشت. در متن موافقتنامه عمومی تعرفه و تجارت از اعضای گات به عنوان "طرفهای متعاهد" یاد شده است. این موافقتنامه در موارد مختلف شرایط عضویت كامل و عضویت موقت را بیان كرده بود هرچند در زمان تاسیس گات در سال ۱۹۴۷ تنها ۲۳ كشور عمدتا صنعتی موافقتنامه عمومی تعرفه و تجارت را به عنوان اعضای اولیه امضا‌ء كردند، اما از آن زمان به بعد تا پایان سال ۱۹۹۴ كه گات جای خود را به سازمان جهانی تجارت داد تعداد اعضای آن افزایش زیادی یافت به طوری كه در پایان ماه نوامبر ۱۹۹۴ تعداد اعضای رسمی گات به ۱۲۴ كشور رسید و ۱۶ كشور دیگر كه قبلا مستعمره قدرت‌های بزرگ بودند، نیز به صورت غیر رسمی به عضویت این نهاد درآمدند.

---