اندیشه های حسن صبّاح در باب امامت و حجّت

این پژوهش ضمن بررسی نوآوری های مذهبی حسن صبّاح, به نقش وی در بنیان نهادن دعوت جدید اسماعیلی و بحث از آرای او درباره ی جایگاه امام در سلسله مراتب این آیین و ضرورت تعلیم از امام, هم چنین تأثیر این اصلاحات مذهبی در جامعه ی اسماعیلی ایران و چگونگی قرا ر گرفتن این داعی اسماعیلی در رهبری جنبش نزاریان می پردازد

این پژوهش ضمن بررسی نوآوری‏های مذهبی حسن صبّاح، به نقش وی در بنیان نهادن دعوت جدید اسماعیلی و بحث از آرای او درباره‏ی جایگاه امام در سلسله مراتب این آیین و ضرورت تعلیم از امام، هم‏چنین تأثیر این اصلاحات مذهبی در جامعه‏ی اسماعیلی ایران و چگونگی قرا ر گرفتن این داعی اسماعیلی در رهبری جنبش نزاریان می‏پردازد.

یافته‏های این پژوهش بیانگر آن است كه حسن صبّاح با ارائه‏ی آموزه‏های تازه‏ی مذهبی، ضمن اصلاحات بنیادیِ ساختارِ این آیین، آن را با مقتضیات سیاسی و اجتماعی آن عهد هماهنگ ساخت. این رویكرد مصلحت‏جویانه و عمیقاً مذهبی سبب شد تا تعالیم این داعی تحت عنوان «دعوت جدید» شهرت پیدا كند. وی به یاری این اندیشه‏های تازه، ضمن متحد ساختن نزاریان ایران، نیرو و آرمان‏هایی تازه بدانان داد و با رهبری خویش، در مقام «حجت» امام غایب، جامعه‏ی نزاری را به سمت كسب توانمندی‏های سیاسی نیز سوق داد.

● مقدمه‏

آیین اسماعیلی از تشیع امامی منشعب شده و در روزگار خلفای فاطمیِ مصر، كه خود اسماعیلی بودند، رشد و شكوفایی بسیاری پیدا كرده بود. در آن عهد شمار زیادی از دانشمندان اسماعیلی ایرانی در ایران و مصر به كار تألیف آثاری در باب عقاید خویش مشغول بودند. آنان ض من نشر دعوت و هدایت نوكیشان، به بازسازی و كارآمدی ساختار این آیین نیز همت گماشتند. داعیان ایرانی در ترقی و توسعه‏ی دعوت فاطمی و سازمان تبلیغاتی نیرومند آن نقش انكارناپذیری داشته‏اند. این كوشش‏ها در استحكام خلافت فاطمی در مصر و پیش‏بردن سیاست‏های خارجی آن نیز بسیار مؤثر بود. اما این پیوندِ تنگاتنگِ میان اسماعیلیان ایران و مصر، در اواخر قرن پنجم قمری، با بروز تنازع مذهبی بر سر جانشینی خلیفه مستنصر فاطمی (۴۸۷-۴۲۶ق) از هم گسست و در پی آن، فرقه‏ی تازه‏ای به وجود آمد. سردم‏داری این جریان مذهبی را حسن صباح بر عهده داشت. وی معتقد به حقانیت پسر بزرگ خلیفه (نزار) برای قرار گرفتن در جایگاه امامت اسماعیلیان پس از مستنصر بود و در اعتراض به غصب مقام نزار كه به دسیسه‏های درباریان و توسط برادر كوچك‏ترش (مستعلی) انجام گرفت، خود را از پیكره‏ی اصلی تشكیلات اسماعیلی در مص ر جدا كرد و دعوت مستقل اسماعیلی را در ایران بنیان نهاد. این گروه مذهبی نو با نام نزاری شهره گشت. اندكی پس از پیدایش این گروه، محیط مساعدی برای گسترش و تبدیل آن به یك جنبش فراهم شد. با آشكار شدن آشفتگی ساختار سیاسی حكومت سلجوقی از یك سو و نارضایتی ایرانیا ن از نابسامانی‏های امور كشور، از سوی دیگر، دعوت نزاری مبنای یكی از مهم‏ترین حركت‏های عدالت‏خواهانه و بیگانه‏ستیز مردم این سرزمین شد.

● طرح مسأله‏

محور این پژوهش، نقش حسن صباح در تبیین ساختار فكری جنبش نزاری است. البته نمی‏توان تأثیر اوضاع سیاسی و اجتماعی و اقتصادی ایران در قرن پنجم قمری و به خصوص سیطره‏ی سخت‏گیرانه‏ی تركمانان سلجوقیِ سنی‏مذهب را در شكل‏گیری این جنبش انكار كرد. بدون شك، این ا مور بر سازمان‏دهی تازه‏ی اسماعیلیان به پیشوایی حسن صباح تأثیر فراوان گذاشت، اما حركت گسترده و بنیادگرای نزاریان، مانند بسیاری از جریان‏های سیاسی و اجتماعی در ایران، اساساً بر اندیشه‏های مذهبی استوار بود. این خصوصیت در جنبش نزاری بسیار حایز اهمیت است؛ زیر ا ثبات عقیده و صبر و جان‏نثاری نزاریان، عنصر ممتاز و خصوصیت شاخص آنان و اصل ضروری فعالیت‏ها و توفیقات شگرف سیاسی آنان بود كه نزدیك به دو قرن دوام یافت و اسباب شگفتی دشمنان سرسخت و فراوان این گروه شد و گمان بر آن است كه یك چنین قدرتی بدون وجود اعتقادی راس خ و استوار ممكن نمی‏گردید.

آنچه در این پژوهش مورد نظر قرار گرفته بررسی افكار و اندیشه‏های حسن صباح و میزان تأثیر او در گسترش اعتماد به نفس و قوت گرفتن جامعه‏ی اسماعیلی ایران است كه در قالب سه پرسش عرضه می‏گردد.

۱) حسن صباح چه دگرگونی‏هایی در اندیشه‏های اسماعیلی ایجاد كرد؟

۲) آثار این اندیشه‏ها در میان اسماعیلیان ایران چه بود؟

۳) حسن صباح در پی این دگرگونی‏ها به كدام مرتبه از مراتب تشكیلاتی اسماعیلی دست یافت؟

● پیشینه‏

حسن صباح بسیاری از ساختارهای دعوت اسماعیلی فاطمی را تغییر نداد. مباحث كیهان‏شناسی و معرفت و شناخت‏شناسی فلسفی كه از جمله مهم‏ترین بخش‏های منظومه‏ی فكری اسماعیلیان بود،۱ اساساً مورد نظر وی نبود. كیش اسماعیلی مبتنی بر مرجعیت امام بود. امام در دعوت فا طمیان، معلم اول و مطلع از غیب و وراث علوم نبوی و انسانی فوق بشر و معصوم از خطا بود، اما در دوره‏ای نزدیك به روزگار حسن صباح، فیلسوفان اسماعیلی كه غالباً ایرانی بودند، دگرگونی‏هایی در سلسله مراتب دینی ایجاد كردند؛ از جمله‏ی این تحولات، مسأله ارتقای رتبه‏ی امام بود كه نزد داعیان اسماعیلی، چون: ابوحاتم رازی (ت ۳۲۲ ق) ابویعقوب سجستانی (ت بعد از ۳۶۱ق) و حمیدالدین كرمانی (ت بعد از ۴۱۱ق) نیز سابقه داشت. امام كه تا پیش از این در مرتبه‏ای پایین‏تر از مقام «ناطق»۲ و «اساس»۳ قرار داشت و در عالم جسمانی مظهر «جدّ»۴ روحانی بود، اینك نه تنها از مرتبه‏ی «نفس كل» درگذشته، بلكه مظهر «كلمه امر»۵ شده بود. معنای این سخن آن بود كه خداوند به میانجی امام، جهان را آفریده و، در عین حال، او مظهر و تجلی ذات باری تعالی بوده است.۶ شدت تأكید بر جایگاه والای امام سبب بروز برخی افراطك اری‏ها شد تا جایی كه شماری از اسماعیلیانِ نخستین معتقد بودند كه هر كس به امام اعتقاد پیدا كرد، بر هر كاری مجاز است.۷

لزوم تعلیم از امام - كه مورد تأكید حسن صباح بود و یارانش را بدان رو «تعلیمیه» می‏گفتند۸ - نیز امری نوظهور نبود؛ زیرا شیعیان از آغاز تاریخ خویش در برابر اهل سنت، قائل به مرجعیت اشخاص برگزیده و معصوم در حل و فصل مسائل دینی بودند. این امر به معنای پذیرش اص ل «تعلیم» بود و بدیهی است كه در چنین روندی «امام» همان شخص مورد نظر شیعه است كه معلم و مرجع تعلیم است.۹ بنابر اعتقادات شیعه، اگر خداوند، برای راه‏نمایی خلق، پیامبری را با توانایی و قدرتی كه به وی عطا می‏شود بر می‏گزیند، چگونه ممكن است از تداوم و نگه‏داشت ن دینش غفلت ورزد؟ به نظر شیعیان، این بی‏توجهی در حكمت الهی محال است. آنان یقین داشتند كه خداوند جانشینی برای پیامبر تعیین كرده و آن فرد برگزیده جز حضرت علی‏علیه السلام نیست. استدلال شیعیان اساساً بر این دلیل استوار بود كه فقط علی‏علیه السلام داعیه‏ی جانش ینی پیامبر را داشته و بنابر ادعای علی كه او به تصریح پیامبرصلی الله علیه وآله امام مبین و برگزیده از جانب خداست، این حق برای آن حضرت ثابت می‏گردد؛ لذا ادعای اهل سنت مبنی بر این كه اشخاص می‏توانند به اختیار خود خلیفه‏ای برگزینند، نه تنها مخالف و مغایر این دلیل مبین (یعنی ادعای امامت علی‏علیه السلام) بلكه خلاف اظهار صریح پیامبرصلی الله علیه وآله در نصب علی‏علیه السلام به جانشینی خود است.۱۰

اسماعیلیان نیز مانند دیگر شیعیان معتقد بودند علی‏علیه السلام وصی پیامبرصلی الله علیه وآله است؛ زیرا به نص موثق و صریح به وصایت و جانشینی برگزیده شده و امام امت اسلامی است و پس از وی هر امامی، امام پس از خود را به نص نام می‏برد.۱۱ امامِ مورد اعتقاد شیعه در تمامی حوزه‏های هدایت پیامبر، از جمله قلمرو علم و دانش مذهبی، به اعتبار این كه باب مدینه‏ی علم پیامبر است، جانشین او می‏گردد.۱۲ آنان می‏گفتند كه علم، به رأی و قیاس برای آدمی حاصل نمی‏شود، بلكه به تعلیمِ معلم صادق حاصل می‏گردد.۱۳ بدون تردید، شیعیانِ نخس تین این نوع تعلیم را در حوزه‏ی تكالیف شرعی روا می‏شمردند، اما در امور نظری منكر حصول علم به طریق استدلال نبودند؛۱۴ ولی حسن صباح و گویا برخی از داعیان اسماعیلی، پیش از وی، استدلال را در وصول به علم در اصول عقاید كافی نمی‏شمردند و می‏گفتند به معلم احتیاج د اریم. احتمالاً اصل تعلیم، كمابیش شبیه آنچه حسن صباح عرضه كرد، پیش از این نزد داعیان دیگر مطرح بود. هاجسن بر این نظر است كه شاید حسن آن را از داعی پیش از خود (عبدالملك عطاش) اخذ كرده و از عربی به فارسی برگردانده باشد.۱۵

● شكل‏گیری اندیشه‏ی دعوت جدید نزد حسن صباح‏

نزاریان اولیه و به خصوص حسن صباح، توجه و علاقه‏ی خاصی به عقیده‏ی امامت ابراز می‏داشتند.۱۶ او از منادیان اعتلای مقام امام در سلسله مراتب آیین اسماعیلی بود و نظرش را درباره‏ی این موضوع، هنگام گفتار در مورد ضرورت تعلیم از امام مطرح كرده است.۱۷ اندیشه‏ ها و تفسیرهای تازه‏ی حسن صباح و داعیان متقدم بر او در باب عقاید اسماعیلی سبب وضع و ظهور دعوتی نو شد. این دعوتِ به خصوص به نام حسن صباح شهرت یافت. وی نخستین بار به تبیین دقیق این دعوت برخاست و فصولی در مورد آن منتشر كرد؛۱۸ از این‏رو حسن صباح را بنیان‏گذار واقعی دعوت جدید اسماعیلی می‏دانند. آرا و اندیشه‏های حسن صباح و تأثیر آن در انسجام ذهنی نزاریان انعكاس گسترده‏ای در میان مورخان و ناظران سنی داشت و آنان دعوت او را نو و در برابر دعوت فاطمیان (الدعوهٔ القدیمهٔ) می‏دانستند و آن را «الدعوهٔ الجدیدهٔ» نام نهادند .۱۹

بنابر گزارش‏های تاریخی، حسن صباح پس از بازگشت از مصر و پیش از دست‏یابی بر الموت - در فاصله‏ی سال‏های ۴۷۳-۴۸۳ قمری برخی از آموزه‏های اصلی دعوت جدید را در جریان نشر دعوت به كار گرفت و همانها هم، عامل نفوذ و تأثیر سخنان وی بر یاران تازه‏ی وی بود. از جمله ا ین آموزه‏ها تأكید و پافشاری حسن بر لزوم تعلیم از امام بود و این كه امام اسماعیلی تنها آموزگار واقعی و شایسته است.۲۰ معرفی جایگاه رفیع امام در نظام هستی و ضرورت انحصار تعلیم به وی، مهم‏ترین بخش آموزش‏های حسن بود؛۲۱ افزون بر این آموزه‏های عقیدتی، جذابیت گف تارهای حسن در طعن وی بر سلجوقیان بود. او از سلجوقیان ترك‏نژاد نفرت نداشت، ولی شیوه‏ی حكومت آنان را ناپسند می‏دانست؛ از این‏رو، در تعالیمش آنان را طرد می‏كرد و نژاد تركان را از جنس جن و پری می‏شمرد؛۲۲ ایرانیان كه در آن روزگار از تركان ستم بسیار می‏دیدند ا ز این ظرافت‏ها و نكته‏گیری‏ها به وجد می‏آمدند و دعوت حسن صباح را بسیار خوشایند و موافق طبع و میل درونی خویش می‏یافتند.

● چهار فصلِ حسن صباح، بیانیه‏ی دعوت جدید

چنان كه گذشت، اعتقاد به تعلیم (از امام) از عقاید اساسی و بنیادی نزاریان نخستین بود؛ اما با توجه به این كه نیاز به تعلیم از اشخاص برگزیده در میان اسماعیلیان از آغاز وجود داشت، این پرسش مطرح می‏گردد كه نظریه نزاریان شامل چه پدیده‏ی تازه‏ای بود و چه ت غییری ایجاد كرده بود؟

پاسخ این پرسش بر این فرض استوار است كه دعوت جدید حسن صباح، در واقع، تنظیم مجدد و تفسیر جدیدی از یك اندیشه‏ی كهن شیعی بود. این تعبیر تازه از اصل تعلیم، به كامل‏ترین و پرورده‏ترین وجه، به قلم حسن صباح، در رساله‏ای كلامی به نام چهار فصل، به زبان فارسی ارائ ه شده بود كه اكنون در دست نیست، اما معاصر وی، عبدالكریم شهرستانی (ت ۵۴۸ ق)، خلاصه‏ای از این اثر را به عربی در كتاب الملل و النحل خویش كه تنها چهار سال پس از مرگ حسن صباح تألیف شده گزارش كرده است.۲۳ این خلاصه كامل‏تر و مشروح‏تر از گزارش‏هایی است كه مورخان ایرانی، چون جوینی و رشیدالدین فضل‏اللَّه ارائه كرده‏اند.۲۴ منبع اصلی پژوهش حاضر در باب آرای حسن و دعوت جدید نیز مبتنی بر گزارش مستوفی و منظم شهرستانی است؛ با این همه، از گزارش‏های جوینی و مؤلفان دیگر، به رغم اختصار آنها، نیز بهره گرفته شده است.

جوینی در گزارش كوتاه و روشن خویش نوآوری حسن صباح را چنین آورده است:

تغییر او آن بدعت را كه بعد از او همان طایفه آن را دعوت جدیده خواندند چنان بود كه... حسن صباح، به كلی درِ تعلیم و تعلم دربست و گفت: خداشناسی به عقل و نظر نیست به تعلیم امام است؛ چه اكثر خلق عالم عقلااند و هر كس را در راه دین نظریست. اگر در خداشناسی نظر ع قل كافی بودی، اهل هیچ مذهب را بر غیر خود اعتراض نرسیدی و همگنان متساوی بودندی، چه همه كس به نظر عقل متدین‏اند. چون سبیل اعتراض و انكار مفتوح است و بعضی را به تقلید بعضی احتیاج است، این خود مذهب تعلیم است كه عقل كافی نیست و امامی باید تا در هر دور مردم به تعلیم او متعلم و متدین باشند.۲۵

حسن صباح - چنان كه شهرستانی بیان داشته است - عقیده‏ی شیعیان در باب تعلیم را در چهار فصل به عبارت درآورد. هدف نگاشتن این فصول، كه صورت انتقاد از نظریه‏ی شیعیان پیشین در باب عقیده به تعلیم را دارد، اثبات این رأی است كه تنها امام اسماعیلی می‏تواند آن معلم محق و راستین بعد از پیامبرصلی الله علیه وآله باشد. شاید از همین روست كه به نقل شهرستانی و جوینی، حسن این فصول را «الزام» نام نهاد.۲۶ این فصل‏ها به اختصار حاوی این مطالب است:

در نخستین قضیه، حسن بر عدم كفایت عقل به تنهایی در فهم و درك حقایق دینی تصریح و تأكید می‏كند. جوینی به تكیه‏ی كلام حسن در این قضیه اشاره كرده، می‏گوید:

دقیق‏ترین آن الفاظ و معانی یكی آن است كه از معترضان مذهب خود سؤال می‏كرد كه خرد بس یا نه بس؛ یعنی اگر خرد در خداشناسی كافی است، هر كس كه خردی دارد معترض را برو انكار نمی‏رسد و اگر معترض می‏گوید: خرد كافی نیست، با نظر عقل بهم هر آینه معلمی باید. این مذهب اوست.۲۷

نویسنده:عبداللَّه رجایی

پی‏نوشت‏ها:

۱. شهرستانی، الملل و النحل، تحقیق محمد سید كیلانی، ج ۱، ص ۱۹۳.

۲. در اعتقاد اسماعیلیان، «ناطق» همان نبی است كه مظهر عقل در این عالم است و شخص كامل بالغ باشد (شهرستانی، همان، ج ۱، ص ۱۹۳).

۳. آنان «اساس» را منطبق بر وصی سازند كه مظهر نفس كلی در این عالم است و او بر مثال كودكی باشد كه رو به كمال دارد (همان، ج ۱، ص ۱۹۴).

۴. «جدّ» یكی از حدود عالم روحانی است. جدّ قوت «امر» را از نفس كلی می‏پذیرد و به «فتح» می‏رساند (ر.ك: ناصر خسرو، روشنایی نامه، ۱۳۷۳ ش، ص ۲۰۶ - ۱۹۹).

۵. امر باری سبحانه اندر توهم نیاید و اندیشه اندرو نرسد، به هیچ روی از روی‏ها (همان، ص ۲۰۴).

۶. ر.ك: فرهاد دفتری، تاریخ و عقاید اسماعیلیه، ترجمه‏ی فریدون بدره‏ای، ص ۲۷۷-۲۸۳ و ۴۲۲-۴۲۴.

۷. اشعری قمی، المقالات و الفرق، ص ۱۳-۱۸۴؛ حسن نوبختی، فرق الشیعه، ص ۶۹-۷۴ و ۱۰۲-۱۱۳ و محمد حسینی العلوی، بیان الادیان، ص ۵۳-۵۶.

۸. نظام الملك طوسی، سیر الملوك (سیاستنامه)، ص ۳۱ و شهرستانی، همان، ص ۱۹۲.

۹. مارشال هاجسن، فرقه‏ی اسماعیلیه، ص ۶۸-۶۹؛ نیز در باب سلسله مراتب اسماعیلی ر.ك: آندره برتلس، ناصر خسرو و اسماعیلیان، ص ۲۴۲-۲۵۶.

۱۰. ر.ك: دفتری، همان، ص ۴۲۴-۴۲۳.

۱۱. مارشال هاجسن، همان، ص ۶۹.

۱۲. ر.ك: خواجه نصیرالدین طوسی، تصورات (روضهٔ التسلیم)، ص ۱۱۰-۱۲۵.

۱۳. مارشال هاجسن، همان‏جا. اسماعیلیان معتقد بودند كه تنها از طریق «تاویل» توسط امامان می‏توان به حقایق باطنی دین دست یافت و امام با تعلیم حقیقت را برای یاران خاص بیان می‏كند (ر.ك: دفتری، «باطنیه»، دانشنامه جهان اسلام، ص ۵۵۶).

۱۴. ر.ك: كلینی رازی، الاصول من الكافی، ج ۱، ص ۴-۷.

۱۵. برای مشاهده‏ی استدلال ر.ك: مارشال هاجسن، همان، ص ۶۷-۶۸.

۱۶. ر.ك: شهرستانی، همان، ج ۱، ص ۱۹۵ و عطاملك جوینی، تاریخ جهان گشا، ج ۳، ص ۱۹۵.

۱۷. ر.ك: قسمت بعدی.

۱۸. ر.ك: شهرستانی، همان، ج ۱، ص ۱۹۲ و ۱۹۵.

۱۹. ر.ك: شهرستانی، همان، ج ۱، ص ۱۹۲؛ جوینی، همان، ج ۳، ص ۱۸۶ و ۱۹۵؛ رشیدالدین فضل‏اللَّه همدانی، جامع التواریخ، ص ۱۰۵-۱۰۶ و جمال‏الدین كاشانی، زبدهٔ التواریخ، ص ۱۴۲.

۲۰. شهرستانی، همان‏جا.

۲۱. رشیدالدین فضل اللَّه همدانی، همان، ص ۱۲۷-۱۳۱ و جمال‏الدین كاشانی، همان، ص ۱۶۲ و ۱۶۵-۱۶۶.

۲۲. هفت باب بابا سیدنا، ص ۴۰۶.

۲۳. شهرستانی، همان، ص ۱۹۵-۱۹۷.

۲۴. عطاملك جوینی، همان، ج ۳، ص ۱۹۶-۱۹۹ و رشیدالدین فضل‏اللَّه، همان.

۲۵. عطاملك جوینی، همان، ج ۳، ص ۱۹۵-۱۹۶.

۲۶. شهرستانی، همان، عطاملك جوینی، همان.

۲۷. عطاملك جوینی، همان.

۲۸. شهرستانی، همان‏جا.

۲۹. همان، ص ۱۹۶.

۳۰. همان‏جا.

۳۱. همان‏جا.

۳۲. همان‏جا.

۳۳. عطا ملك جوینی، همان، ج ۳، ص ۱۹۷.

۳۴. شهرستانی، همان‏جا.

۳۵. همان‏جا.

۳۶. جوینی، همان‏جا.

۳۷. شهرستانی، همان، ج ۱، ص ۱۹۷.

۳۸. خواجه نصیرالدین طوسی، تصورات، ص ۱۴۸.

۳۹. مارشال هاجسن، فرقه‏ی اسماعیلیه، ص ۷۶.

۴۰. فرهاد دفتری، تاریخ و عقاید اسماعیلیه، ص ۴۲۲.

۴۱. ر.ك: رشیدالدین فضل‏اللَّه همدانی، همان، ص ۱۲۷-۱۳۱؛ جمال‏الدین كاشانی، همان، ص ۱۶۲ و ۱۶۵-۱۶۶.

۴۲. شهرستانی، همان، ص ۱۹۵.

۴۳. همان، ص ۱۹۷.

۴۴. مارشال هاجسن، همان، ص ۷۸-۷۹.

۴۵. همان، ص ۷۸.

۴۶. شهرستانی، همان، ص ۱۹۷.

۴۷. هاجسن، همان، ص ۷۹.

۴۸. نظام الملك طوسی، همان، ص ۳۱۱ و ر.ك: شهرستانی، همان، ص ۱۶۸ و ۱۹۲.

۴۹. ابن اثیر، الكامل فی التاریخ، ج ۸ ، ص ۱۷۲-۱۷۳.

۵۰. فرهاد دفتری، همان، ص ۱۳۵، ۱۳۶ و ۴۰۳.

۵۱. هفت باب بابا سیدنا، ص ۳۹۱.

۵۲. مارشال هاجسن، همان، ص ۳۳۶.

۵۳. ر.ك: خواجه نصیرالدین طوسی، همان، ص ۱۲۳- ۱۴۸.

۵۴. همان، ص ۱۲۳.

۵۵. نیشابوری، ص ۴۰؛ راوندی، ص ۱۵۶.

۵۶. نیشابوری، ص ۴۲؛ حسینی، ص ۷۹؛ ابن اثیر، ج ۸، ص ۲۴۲.

منابع:

- ابن اثیر، عزالدین ابوالحسن علی، الكامل فی التاریخ (بیروت، دارالفكر، ۱۳۹۸ ق / ۱۹۷۸م).

- اشعری قمی، سعدبن عبداللَّه، المقالات و الفرق (تهران، مركزانتشارات علمی و فرهنگی، ۱۳۶۱ش).

- برتلس، آندره، ناصر خسرو و اسماعیلیان، ترجمه یحیی آرین پور (تهران، بنیاد فرهنگ، ۱۳۶۴ش).

- جوینی، علاءالدین عطاملك، تاریخ جهانگشا، تصحیح محمد بن عبدالوهاب قزوینی (تهران، ناشر نقش قلم، ۱۳۷۸ش).

- حسینی العلوی، ابوالمعالی محمد، بیان الادیان، تصحیح عباس اقبال آشتیانی و محمد تقی دانش پژوه، به اهتمام سید محمد دبیرسیاقی (تهران، انتشارات روزنه، ۱۳۷۶ش).

- حسینی، صدرالدین بن علی، كتاب اخبار الدوله السلجوقیه، تصحیح محمد اقبال (بیروت، دارالافاق الجدیده، ۱۴۰۴ ق / ۱۹۸۴م).

- دفتری، فرهاد، «باطنیه»، دانشنامه جهان اسلام (بنیاد دایرهٔ المعارف اسلامی، ۱۳۷۳ش).

- -، تاریخ و عقاید اسماعیلیه، ترجمه‏ی فریدون بدره‏ای (تهران، نشر و پژوهش فرزان، ۱۳۷۶ش).

- راوندی، محمدبن علی، راحهٔ الصدور و آیهٔ السرور، تصحیح محمد اقبال و مجتبی مینوی (تهران، انتشارات امیر كبیر، ۱۳۶۴ش).

- شهرستانی، ابوالفتح محمد بن عبدالكریم، الملل و النحل، تحقیق محمد سید كیلانی (بیروت، دارالمعرفهٔ، بی‏تا).

- طوسی، نصیرالدین، تصورات یا روضه التسلیم، تصحیح و لادیمیر ایوانف (تهران، نشر جامی، ۱۳۶۳ش).

- طوسی، نظام الملك، سیرالملوك یا سیاستنامه، تصحیح هیوبرت دارك (تهران، انتشارات علمی و فرهنگی، ۱۳۷۲ش).

- كاشانی، جمال‏الدین ابوالقاسم عبداللَّه، زبدهٔ التواریخ، (بخش فاطمیان و نزاریان)، به كوشش محمد تقی دانش پژوه (تهران، مؤسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی، ۱۳۶۶ش).

- كلینی رازی، ابوجعفر محمد، الاصول من الكافی، تصحیح شیخ نجم الدین الاملی و علی اكبر غفاری (تهران، مكتبه الاسدیه، ۱۳۸۸ق).

- نوبختی، ابومحمد حسن، فرق الشیعه نوبختی، ترجمه و تعلیقات محمد جواد مشكور (تهران، مركز انتشارات علمی و فرهنگی، ۱۳۶۱ش).

- ناصر خسرو، روشنایی نامه، تصحیح یازی‏چی و بهمن وحیدی (تهران، انتشارات توس، ۱۳۷۳ ش).

- نیشابوری، ظهیرالدین، سلجوقنامه، به اهتمام اسماعیل افشار حمیدالملك (تهران، كلاله خاور، ۱۳۳۲ش).

- هاجسن، مارشال، گ.س، فرقه اسماعیلیه، ترجمه‏ی فریدون بدره‏ای (تهران، انتشارات علمی و فرهنگی، چاپ چهارم، ۱۳۷۸ش).

- همدانی، رشیدالدین فضل‏اللَّه، جامع التواریخ، قسمت اسماعیلیان و فاطمیان و نزاریان و داعیان و رفیقان، تصحیح محمدتقی دانش پژوه (تهران، انتشارات علمی و فرهنگی ۱۳۳۸ش).

- هفت باب بابا سیدنا (مؤلف مجهول)، ملحق به فرقه اسماعیلیه هاجسن (۱۳۷۸ش).

منبع:فصلنامه تاریخ اسلام ، شماره ۱۵

---