نقش اسلام در شکل گیری تمدن اروپا

اروپا و قلمرو اسلامی برای قرن ها ارتباطات نزدیکی با یکدیگر داشته اند امروزه بسیاری از تاریخ نگاران و جامعه شناسان اظهار می دارند که اسلام مهم ترین دلیل حرکت اروپا از دوران تاریکی و بی بصیرتی به دوران قرون وسطی و تلألو رنسانس دوره تجدد ادبی و فرهنگی بوده است

اروپا و قلمرو اسلامی برای قرن‌ها ارتباطات نزدیکی با یکدیگر داشته‌اند. امروزه بسیاری از تاریخ‌نگاران و جامعه‌شناسان اظهار می‌دارند که اسلام مهم‌ترین دلیل حرکت اروپا از دوران تاریکی و بی‌بصیرتی به دوران قرون وسطی و تلألو رنسانس (دوره تجدد ادبی و فرهنگی) بوده است. در زمانی که اروپا در پزشکی، ستاره‌شناسی، ریاضیات و بسیاری دیگر از رشته‌های علمی عقب‌مانده بود،‌ مسلمانان گنجینه بیکرانی از علم و آگاهی و امکانات وسیعی برای پیشرفت را در اختیار داشتند.

ارتباطی که آنها با دنیای اسلام برقرار کردند، نخستین قدم به سوی تجدید حیات اروپا بود. اروپا که جهل و نادانی، درگیری و جنگ و استبداد بر آن حکمفرما بود، با تمدن پیشرفته و مترقی جهان اسلام مواجه شد و دید که ساکنان آن هم بسیار موفق و متمدن هستند و هم کاملاً در رشته‌های پزشکی، اخترشناسی و ریاضیات پیشرفته هستند، همان طور که در زندگی اجتماعی‌شان متمدن و پیشرفته هستند. آنها همچنین دریافتند ارزش‌هایی مانند تحمل و رواداری، فهم و درک متقابل،‌ شفقت و دلسوزی و ازخودگذشتگی که در آن زمان بندرت در اروپا یافت می‌شد، ابعاد مختلف اخلاقیات عالی و متعالی‌ای هستند که مسلمانان آن را ترویج می‌کنند؛ کسانی که به مسئولیت‌ها و و ظایف دینی خود وقوف کامل دارند.

اندلس، حوزه اقتدار مسلمانان، در بخش جنوبی قاره اروپا واقع شده بود. اندلس تا زمان افول خود در اواخر قرن پانزدهم، تأثیر فرهنگی بسیاری بر اروپا داشت. بسیاری از تاریخدانان که روی تأثیر اندلس بر اروپا مطالعه و تحقیق می‌کنند، توافق دارند که این پادشاهی با ساختارهای اجتماعی خود و تمدن سطح بالایی که داشت، از تمام اروپا پیشرفته‌تر بود و یکی از عوامل اصلی در توسعه و پیشرفت تمدن اروپایی به حساب می‌آید. بلانکو ایبانز، تاریخدان شهیر اسپانیایی می‌نویسد:

شکست اسپانیا از شمال نبود، فاتحان مسلمان از جنوب آمدند. این چیزی بیش از یک پیروزی بود؛ یک جهش تمدنی بود. به همین دلیل، غنی‌ترین و درخشان‌ترین تمدنی که تا آن زمان در اروپا شناخته شده بود، متولد شد و در سراسر قرون وسطی بین قرن‌های هشتم تا پانزدهم نشو ونما کرد و شکوفا شد. طی این دوره مردم شمالی به دلیل جنگ‌های دینی و مذهبی متفرق شدند و وقتی به دلیل خشونت‌های بیرحمانه ناشی از جنگ این طرف و آن طرف سرگردان بودند، جمعیت اندلس از مرز ۳۰ میلیون نفر گذشت. با این تعداد جمعیت که در آن زمان بسیار زیاد محسوب می‌شد، هر قوم و طایفه‌ای از هر دین و مذهبی می‌توانستند آزادانه به آنجا نقل مکان کنند و با عدالت و برابری در آنجا زندگی کنند. در آنجا نبض جامعه با شور و شعف می‌زد.

کردوبا (قرطبه)،‌ پایتخت پادشاهی اندلس با آن خیابان‌های نورانی و روشن خود بسیار، از شهرهای اروپا متمایز بود و طبق نوشته جان دبلیو درپر، تاریخ‌نگار انگلیسی، هفتصد سال بعد از آن بیش از یک لامپ عمومی در لندن وجود نداشت.

با سقوط گرانادا، آخرین شهر پادشاهی مسلمانان در شبه‌جزیره ایبری در سال ۱۴۹۲ سرانجام پادشاهی اندلس از میان رفت. اما اکنون اروپاییان با امپراتوری عثمانی مواجه شده بودند که آغاز پیشرفت در شبه‌جزیره بالکان (نام تاریخی و جغرافیایی اروپای جنوب‌شرقی است و کشورهایی که در آن قرار دارند، عبارتند از: یوگسلاوی، رومانی، بلغارستان، آلبانی، یونان و بخش اروپایی ترکیه) طی قرن پانزدهم بود که در نتیجه چندین پیروزی پشت‌سرهم و کیش‌گردانی دسته‌جمعی در میان مردم بالکان پیش آمد.

این تغییر دین هرگز به زور و تحت فشار انجام نشد. در آن زمان، اخلاقیات اسلامی از طریق عثمانی‌ها برای کسانی که گواهی می‌دادند اسلام را آزادانه انتخاب کرده‌اند،‌به اجرا گذاشته می‌شد. تمدن عثمانی که بر اساس ارزش‌های اخلاقی قرآنی مانند عدالت،‌ برابری، تساهل و شفقت و مهربانی بنا شده بود، به مدت ۴۰۰ سال در بالکان باقی ماند و آثار آن هنوز هم قابل مشاهده است (بخش عظیمی از بقایای این تمدن طی جنگ توسط نیروهای صرب ویران شد، اما این اقدامات نمی‌تواند حقایق تاریخی را تغییر دهد). این تمدن که بر اساس آموزه‌های قرآنی بنا شده بود،‌ اسلام را به بخش مهمی از اروپا تبدیل کرد. حتی امروزه نیز جمعیت زیادی از مسلمانان اروپا در منطقه بالکان زندگی می‌کنند.

یکی از افرادی که معتقد است تمدن اروپایی چیزهای زیادی از اسلام آموخته است، پرنس چارلز، ولیعهد ولز است. پرنس چارلز تمدن اسلامی و آنچه را امپراتوری اندلس و عثمانی به اروپا آموختند،‌ این طور توصیف می‌کند:

دیپلمــــاسی، تجارت آزاد، مرزهای باز، فنون تحقیق علمی انسان‌شناسی، آداب معاشرت، مد، طب جایگزین و بیمارستان‌ها، همگی از این بزرگ‌ترین شهر در میان شهرها آمد. اسلام قرون وسطی در زمان خود دین تساهل و رواداری قابل توجه بود که به ادیان مختلف اجازه می‌داد مطابق رسوم دینی خود عمل کنند و نمونه مثالی بود که متأسفانه تا قرن‌ها بعد غرب از آن الگوبرداری نکرد. اما نکته قابل توجه در این میان این است که اسلام مدت مدیدی است که بخشی از اروپا بوده است، ابتدا در اسپانیا، سپس شبه‌جزیره بالکان و سهم بزرگی در تمدن آن داشته است؛ تمدنی که اکثر ما اغلب به اشتباه گمان می‌کنیم تماماً غربی است. اسلام در تمام حوزه‌های تلاش بشری بخشی از گذشته و حال حاضر ماست. اسلام به ساخت و ایجاد اروپای مدرن کمک کرده است. اسلام بخشی از میراث ماست و چیزی جدای از آن نیست.

اینگمار کارلسون، سفیر سوئدی،‌که در ترکیه به دلیل کتابش با عنوان «اسلام و اروپا» شناخته شده است، می‌گوید که در دوران امپراتوری اندلسی، مسیحیان،‌ مسلمانان و یهودیان در صلح و آرامش در کنار یکدیگر زندگی می‌کردند که باید از آن به عنوان یک الگو در اروپای حال حاضر استفاده کرد.

ولفگانگ پتریتزیچ، نماینده عالی بوسنی و هرز‌گوین در جامعه بین‌الملل، در نوشتاری که در مجله نیویورک تایمز منتشر شد، تأکید می‌کند که مبارزه علیه تروریسم نباید به سوی مبارزه با اسلام هدایت شود و هرگز نباید فراموش شود که اسلام بواقع بخشی از اروپاست. او در مقاله‌اش بیان می‌کند «وقتی فراتر از پارادایم اسلام و اروپا گام بر‌می‌داریم، به این نتیجه می‌رسیم که اسلام بخشی از سنت اروپایی است». نگه داشتن این واقعیت تاریخی در ذهن راهی است برای جلوگیری از هرج‌ومرج و آشفتگی‌ای که طرفداران نظریه برخورد تمدن‌ها مایلند ایجاد شود. تفاوت‌های موجود در تمدن‌ها دلیلی برای برخورد و درگیری نیست، بلکه این تفاوت‌ها می‌توانند مهم‌ترین ابزار توسعه گفت‌وگو باشند.

نویسنده و متفکر ترک درحوزه علوم دینی