همه تخم مرغ دزدها شتردزد نمی شوند

حرف های دکتر میترا حکیم شوشتری فوق تخصص روان پزشکی اطفال درباره بچه هایی که دزدی می کنند

«وقتی پسر پنج ساله‌ام از مهد کودک برگشت، در کیف‌اش یک اسباب‌بازی جدید پیدا کردم. من و پدرش به هم نگاه کردیم و از او پرسیدیم که آن را از کجا آورده و مال کیست؟! او ابتدا ابراز بی‌اطلاعی کرد اما با اصرار ما گفت که آن را از کیف هم کلاسی‌اش برداشته.»

«اولین باری که دختر هفت ساله‌ام، مریم، از کلاس ورزش با یک کادو به خانه آمد، فکر کردم که این کادو را دوست‌اش، گلی، به او داده است. وقتی دومین بار گفت که گلی یک اسباب‌بازی به او هدیه داده، تعجب کردم و بار سوم زمانی که مریم یک صندلی کوچک از خانه عروسکی گلی را توی روسری‌اش پیچیده بود، متوجه شدم که فرزندم این لوازم را دزدیده! واقعا ناراحت و عصبانی شده بودم. تنها فکری که به نظرم رسید این بود که مجبورش کنم به خانه گلی برود و همه آنها را پس بدهد اما از تکرار این رفتار خیلی نگران هستم. از شما می‌‌خواهم که مرا راهنمایی کنید که چه‌طور با او رفتار کنم.»

این‌ها مشتی نمونه خروار از گلایه‌های والدینی است که از رفتارهای عجیب و غریب بچه‌هایشان سر در نمی‌آورند و مفهومش را نمی‌فهمند. حتماً شما هم با مساله سرقت کردن بچه‌ها روبه‌رو شده‌اید. شاید فرزند شما بدون اجازه شما از کیف‌تان پول برمی‌دارد یا اسباب‌بازی‌های دوستان‌اش را بدون اطلاع آنها برمی‌دارد و حتی در مدرسه لوازم‌التحریر دوستان‌اش را با خود به خانه می‌آورد. بسیاری از والدین از خود می‌پرسند چگونه باید با این مساله برخورد کرد؟ در این باره با دکتر میترا حکیم شوشتری، روان‌پزشک کودک صحبت کردیم. راهکارهایی که او توصیه کرده می‌تواند راهگشای شما باشد.

● نظر کارشناس

دزدی در بچه‌های کوچک رفتار رایجی است.بیشتر بچه‌ها در دوران کودکی یکی دو بار دست به دزدی می‌‌زنند. این کار موجب تاثر و نگرانی والدین می‌‌شود و گمان می‌‌کنند که بچه آنها در آینده به دزد حرفه‌ای تبدیل می‌‌شود اما اکثر بچه‌هایی که گاهی دزدی می‌‌کنند، وقتی بزرگ می‌‌شوند افرادی مطیع قانون خواهند شد.با این وجود باید این رفتار مورد توجه و اصلاح قرار گیرد.

دزدی کردن در بچه‌های پیش دبستانی عملی شایع است زیرا به تازگی با مفهوم مالکیت داشتن و رعایت حریم خصوصی آشنا شده‌اند. بچه‌ها تقریبا از سن، چهار سالگی با مفهوم مالکیت آشنا می‌‌شوند. حتما دیده‌اید که کودکان خردسال تمایلی به دادن اسباب‌بازی خود به کودکان دیگر ندارند. در سن ۴ تا ۵ سالگی، کودکان خود را محور جهان می‌‌پندارند و حتی تصور می‌کنند که والدین بیشتر متعلق به آنها هستند تا خواهران و برادرانشان لذا آنها تصور می‌‌کنند که می‌‌توانند هر چیزی را که می‌‌خواهند بردارند و غالبا اشتباه بودن این عمل را نمی‌پذیرند. در این سنین بچه‌ها با مفاهیمی مانند خوب و بد، جریمه و پاداش و راست و دروغ آشنا می‌‌شوند. باید از فرصت‌های مختلف برای رشد بیشتر این مفاهیم استفاده کرد. از جمله فرصت‌های خوبی که برای این آموزش می‌‌توان به آن اشاره داشت، بازی با کودک و ایفای نقش عملی است که انجام داده و درخواست از او برای اجرای نقش پدر یا مادری که با این عمل مواجه است. بهتر است از واژه دزدی استفاده نکنیم و از کلمه برداشتن شی استفاده کنیم زیرا با استفاده از این لغت، به کودک این صفت را منسوب کرده‌ایم که این کار تغییر رفتار را دشوار می‌‌سازد.

بهتر است از نصیحت کردن و گفتن ادامه خطرات این کار در بزرگسالی خودداری کنیم. تحت هیچ شرایطی از تنبیه بدنی استفاده نکنیم و بدانیم اگر تنبیه بدنی بتواند این رفتار را متوقف سازد، موجب جایگزینی رفتار منفی دیگری خواهد شد و راه ارتباط ما را با کودک می‌‌بندد، در چنین شرایطی ممکن است کودک رفتارش را به صورت پنهانی انجام دهد، یعنی تنبیه باعث تشدید این رفتار شود. کودکان از شش سالگی به بعد می‌‌توانند به صورت کامل مفهوم مالکیت و نادرست بودن رفتار «برداشتن وسایل دیگران» را درک کنند و معمولا می‌‌دانند برای برداشتن جنس باید قیمتی را پرداخت. در این زمان است که پدر و مادر باید محدودیت‌ها و تنبیه‌هایی را برای این عمل در نظر بگیرند. در اینجا به سه سوال رایج والدین در این زمینه پاسخ می‌دهم.

۱) در همان لحظه که متوجه شدم شی‌ء را برداشته چه باید بکنم؟

۲) چرا بچه‌ها دزدی می‌‌کنند؟

۳) برای پیشگیری چه باید کرد؟

● در همان لحظه چه باید بکنم؟

▪ قدم اول: زمانی که والدین پی بردند که بچه چیزی را برداشته است، به هیچ عنوان نباید واکنش شدید نشان دهند. در آن لحظه باید رفتاری مناسب و سنجیده از خود نشان دهند. باید بکوشند آرامش خود را حفظ کرده و روشی منطقی اتخاذ کنند، در غیر این‌صورت باعث احساس گناه و دلخوری در خود والدین می‌‌شود و از طرف دیگر عزت نفس کودک را نیز به مخاطره می‌‌اندازد. اعتراف خواستن از کودک و تهمت زدن به او در نزد دیگران، عملی بسیار غیر عاقلانه و ناصحیح است زیرا با این‌گونه روش‌ها به ندرت می‌توان به ریشه اصلی و علت بنیادی مشکل پی برد. این عمل غالبا به دروغگویی کودک یا ریختن آبروی او برای عملی که ممکن است هرگز تکرار نشود منتهی خواهد شد. پس باید توجه داشته باشیم که وقتی پاسخ سوالی را می‌‌دانیم، نباید بخواهیم از کودک تحت فشار پاسخ مثبت بگیریم. این کار مشکل دروغ گفتن را بر مشکل قبلی می‌‌افزاید.

▪ قدم دوم: همان موقع باید رفتارش را به درستی نامگذاری کنید. برای مثال نباید برداشتن بی‌اجازه چیزی که متعلق به او نیست را امانت گرفتن بنامید، بنابراین به بچه‌هایی که مفهوم مالکیت را درک می‌‌کنند بگویید که برداشتن بی‌اجازه متعلقات دیگران کاری خلاف قانون است..

▪ قدم سوم: بلافاصله رفتارش را اصلاح کنید (اصلاح کردن یعنی ایجاد نوعی جبران.) برای مثال کودکی که از مغازه کیک برداشته، باید به آنجا برگردد و کیک را به جایی که برداشته بگذارد (البته اگر دست خورده نشده است) یا اگر مغازه دار آن را پس نگیرد، پول آن را پرداخت کند. در این گونه از موارد از بزرگ‌ترهایی که کودک از آنها چیزی را بر داشته است بخواهید، از طرف کودک قول ندهند و عذرخواهی نکنند و نگویند که این کار برای بچه‌ها طبیعی است. اگر بچه پولی برای پرداخت آنچه که برداشته است، نداشت؛ والدین می‌‌توانند به او قرض دهند و بعدا از پول ماهیانه او کم کنند یا باید کاری در خانه (مثل شستن ظروف برای دو روز) انجام دهد تا پولی برای پرداخت آن به دست آورد. همچنین از فردی که از او چیزی دزدیده است عذرخواهی کند. این نکته اهمیت دارد که کودک مسوولیت رفتار نادرست‌اش را به عهده بگیرد.

▪ قدم چهارم: برای اصلاح رفتار، می‌‌توان از پیامد‌های طبیعی استفاده کرد.مثلا به کودکی که طی دوره بیماری سرماخوردگی، بدون اجازه شکلات برداشته، اجازه ندهید دو روز شیرینی بخورد. والدین باید بدانند بچه‌هایشان در چه وضعیتی هستند اما نباید به صورت مداوم کیف و وسایل شخصی کودک مورد جستجو قرار گیرد.این کار احساس عدم اعتماد در کودکان ایجاد می‌کند. اگر می‌‌خواهیم کودک‌مان برای دست زدن به کیف ما، از ما اجازه بگیرد، در ابتدا ما باید برای بررسی کیف کودک از او اجازه بگیریم. با این کار می‌توان احساس مثبت داشتن حریم شخصی را به کودک انتقال داد. پس داشتن الگوی مناسب رفتاری، می‌‌تواند موجب ایجاد رفتارهای مثبت در کودک شود. بچه‌هایی که مورد نظارت نزدیک والدین قرار ندارند با احتمال بیشتری به سوی دزدی و دیگر مشکلات رفتاری کشیده می‌‌شوند.

▪ قدم پنجم: از خودتان بپرسید چرا؟ علت انجام این کار را نباید از کودک سوال کرد چون به احتمال زیاد پاسخی که والدین به آن نیاز دارند را به دست نمی‌آورند. گاه برخورد نامناسب و شدید اولیه با چنین رفتاری در کودکان خردسال موجب تداوم و حتی تشدید رفتار می‌‌شود.کودکان به دلایل گوناگون وسایل دیگران را برمی‌‌دارند، به همین دلیل تعیین علت این رفتار مهم است. شاید بهتر باشد که پدر و مادر شرایط زندگی کودک را مورد بررسی قرار دهند و در مواردی از کمک متخصصان استفاده کنند. قدر مسلم، پس از روشن شدن علت، می‌‌توان کمک بهتری به کودک ارایه کرد. بعضا دیده می‌‌شود که وقتی درگیری و اختلافات زناشویی زیادی در خانه وجود دارد، کودکان سعی می‌‌کنند با بروز مشکلات رفتاری، از میزان درگیری والدین بکاهند و در واقع خود را کانون اصلی توجه قرار دهند.

● اصلا چرا بچه‌ها دزدی می‌کنند؟

کودکان به چند دلیل ممکن است گاهی وسایل و اسباب‌هایی را که مال آنها نیست، بدون اجازه بردارند. این دلایل، هم در کودکان مختلف و در شرایط محیطی متفاوت فرق می‌کنند.

والدینی که پس از تکرار این رفتار توسط کودک و تعیین پیامد مناسب از سوی آنها، از انجام روش‌های تنبیهی خودداری می‌‌کنند، ممکن است ندانسته این رفتار را تقویت کنند. پس زمانی که والدین متوجه می‌شوند کودک‌شان بدون اجازه چیزی را برداشته است، باید تذکرهای لازم را همان موقع به کودک بدهند.برای مثال به او بگویند: «این وسیله مال تو نیست و نباید آن را بدون اجازه برداری» و یا «آن وسیله را پس بده و عذرخواهی کن.» پدر و مادرانی که تمایل دارند کودک هیچ نوع کمبودی را احساس نکند و از همه امکانات کاملا شبیه به همسالان خود برخوردار باشد، ممکن است در مواردی که برخلاف میل کودک، چیزی را تهیه نکنند و با چنین رفتاری از سوی کودک مواجه شوند. اولا خوب است بچه‌ها از دوران کودکی، بدانند که هر خانه‌ای شرایط خاص خود را دارد و آنها نباید دایما خود را با دوستان‌شان مقایسه کنند. تجربه تحمل در برابر ناکامی، پدیده‌ای است که باید از دوران کودکی در انسان رشد کند و موجب رشد سالم انسان ‌‌شود.

بچه‌ها از طریق مشاهده والدین بسیاری از رفتار‌ها را یاد می‌‌گیرند. گاهی والدین چیزی که متعلق به آنها نیست را بر می‌‌دارند. برای مثال لوازم اداره خود را بر می‌‌دارند و در خانه استفاده می‌‌کنند. این کار ممکن است در نظر کودکان به معنی آن باشد که در مواردی دزدی صحیح است و یا هنگامی که پدری بازنگرداندن بقیه پول مشتری را به حساب زرنگی خود می‌‌گذارد یا با سربلندی از تعداد دفعاتی می‌‌گوید که از بزرگ‌ترهای خود پولی را برداشته و آنها متوجه نشده‌اند، از جمله مصادیق ارایه الگوی ناسالم رفتاری است. همچنین کودکان از دیدن فیلم‌ها و قصه‌هایی که قهرمان آنها دزد و سارقی است که از جذابیت خاصی برخوردار است و با استفاده از توانایی‌های خاص خود مبالغ هنگفتی به جیب می‌‌زند، الگو می‌‌گیرند. همه اینها برای آموزش این نکته کافی است که یک راه برای تامین نیازها، دست کردن در جیب بزرگ‌ترها و برداشتن پول است. گاهی می‌‌توان به صورت غیر مستقیم و در قالب داستان و قصه کودک را با ناپسند بودن چنین اعمالی آشنا کرده و او را از عواقب آن آگاه ساخت و گاه می‌‌توان موضوع را مستقیم با کودک خود در میان گذاشت.

برخی از بچه‌ها پولی برای خود ندارند تا چیزی را که می‌‌خواهند خریداری کنند. بچه‌هایی که پول توجیبی ندارند، امکان دارد برای چیزی که می‌‌خواهند دست به برداشتن پول بزنند. گاهی کودک دوست دارد برای خودش چیزهای کوچکی مثل، بستنی، شکلات و یا بیسکوییت بخرد ولی پول ندارد. در این حالت اگر او پول نداشته باشد، ممکن است به سراغ کیف پدر یا مادرش برود. علاوه بر این داشتن پول توجیبی کودکان را با نحوه داد و ستد و پس‌انداز کردن آشنا می‌‌سازد.

بعضی از بچه‌ها برای اینکه توسط گروهی از همسالان خاص مورد پذیرش قرار گیرند، مانند آنها دزدی می‌‌کنند. در این گونه از موارد باید اعتماد به نفس کودک مورد ارزیابی قرار گیرد. برخی از اختلالات روان‌پزشکی کودکان مانند اختلال سلوک (تمایل به انجام رفتارهای ضد قانون) و اختلال خلقی نیز می‌‌توانند با چنین رفتارهایی تظاهر پیدا کنند. در برخی موارد، کودک برای بیان احساس دشمنی نسبت به معلم یا والدین دزدی می‌کند و نیاز به دریافت محبت و توجه بیشتر از جانب آنان و نیز آموزش راه‌های سالم تخلیه عواطف دارد.

ممکن است دلایلی پیچیده‌تر از آنچه ذکر شد نیز در بروز این رفتار در کودکان و نوجوانان دخیل باشد. مثلا علت این رفتار می‌‌تواند خشم بچه‌ها یا تمایل آنها به جلب توجه دیگران باشد یا برعکس چنین رفتاری می‌‌تواند منعکس کننده مشکلات و استرس‌های آنها در محیط زندگی‌شان باشد. در این گونه موارد این رفتار به عنوان فریاد کمک‌خواهی از سوی آنها تلقی می‌‌گردد. به هر حال، علت دزدی هر چه که باشد، والدین وظیفه دارند ریشه‌های آن را شناسایی نمایند تا از تبعاتی که در پی خواهد داشت، پیشگیری نمایند. از جمله این پیامد‌ها می‌‌توان به طرد شدن این گونه از کودکان توسط همسالان و ورود آنان به گروه‌هایی از کودکانی که مشکلات رفتاری دارند و افزایش تصاعدی رفتارهای ناسالم اشاره داشت لذا از تکرار این گونه رفتارها نباید به سهولت گذشت و باید توجه داشت که تغییر یک رفتار مداوم کاری پیچیده‌تر است.

بزرگی گفته است که مراقب افکارت باش زیرا به رفتار مبدل می‌‌شود. مراقب رفتارت باش زیرا به عادت مبدل می‌‌شود، مراقب عادات‌ات باش زیرا به شخصیت تو مبدل می‌‌شود و شخصیت تو تقدیر تو را رقم می‌‌زند.

پس در صورت استمرار مشکل باید از متخصصان کمک گرفت.

اقدامات زیادی وجود دارد که والدین می‌‌توانند برای پیشگیری از شروع رفتار دزدی در کودکان‌شان انجام دهند.

● باید و نبایدها

▪ بایدها

۱) مفهوم مالکیت را به کودک یاد دهید: دوران کودکی زمان خوبی برای آموزش مفهوم مالکیت است. باید به آنها گفته شود که افراد حق مالکیت بر اموال‌شان را دارند و برداشتن چیزی که به شخص دیگری تعلق دارد اشتباه است. پدر و مادر می‌‌توانند از مثال‌هایی استفاده کنند. برای مثال از کودک بپرسند: «اگر کسی اسباب بازی مورد علاقه تو را بدون اینکه دوست داشته باشی بردارد، چه احساسی پیدا می‌‌کنی؟» و با استفاده از مثال‌هایی که در زندگی روزانه اتفاق می‌‌افتد می‌‌توانند مفهوم مالکیت را به کودک بیاموزند. (برای کودکان توضیح دهند که برای برداشتن چیزهای مورد نیاز از مغازه باید پول پرداخته شود، امانت گرفتن کتاب‌ها از کتابخانه و متوجه ساختن او که هر یک از افراد خانواده لوازم شخصی خاص خود را دارد.)

۲) علت اشتباه بودن این عمل را برای کودک توضیح دهید: والدین باید مطمئن باشند که کودکان‌شان می‌‌دانند چرا برداشتن اموال دیگران نادرست است. آنها می‌‌توانند به این موضوع اشاره کنند که این اموال در حقیقت به شخص دیگری تعلق دارد.

۳) به کودک یاد بدهید چه‌طور آنچه را می‌‌خواهد درخواست کند: اگر کودک اسباب بازی، خوراکی و یا وسیله‌ای را می‌خواهد، راه صحیح رسیدن به آن را به او یاد بدهید، چه‌طور پول‌هایش را برای خرید آن پس انداز کند و یا برای مثال، اگر کودک از عروسک دوست‌اش خوش‌اش آمده است و می‌خواهد یک شب آن را از دوست‌اش قرض بگیرد، این موضوع را صادقانه با او و یا با شما در میان گذارد تا شما چاره‌ای برای او بیندیشید.

۴) باید نمونه خوبی برای بچه‌ها باشید: والدین هرگز چیزی که متعلق به آنها نیست را برندارند و همیشه روراست و صادق باشند. از طرف دیگر سعی کنند نیازهای کودک را شناخته و برآورده سازند. تکرار چنین اعمالی از سوی کودکان می‌‌تواند تبدیل به عادتی شود که ترک آن سخت خواهد بود، بنابراین گاهی اجازه دهید خود او وسایل مورد نیازش را تهیه کند. گاهی هم برای آشنا کردن او با روش صحیح خرید، همراهی‌اش کنید. مبلغی در اختیارش بگذارید و اجازه دهید آنچه را می‌‌خواهد بخرد.

۵) ایجاد رابطه صمیمانه با کودک: والدین باید تلاش کنند تا رابطه موثر با کودکان‌شان داشته باشند. بچه‌هایی که با والدین‌شان احساس صمیمیت و نزدیکی می‌‌کنند، به احتمال زیاد ارزش‌ها و عقاید آنها را بیشتر می‌‌پذیرند تا کودکانی که رابطه نزدیکی با والدین خود ندارند.

۶) تحسین و تشویق یادتان نرود: پدر و مادر باید از رفتارهای شایسته، مناسب و صادقانه کودک حمایت و قدردانی کنند. اگر آنها این‌گونه رفتارها را به موقع مورد تحسین خود قرار دهند، موجب تقویت آن می‌شود.

▪ نبایدها

۱) از بچه‌ها بازجویی نکنید یا آنها را به اقرار کردن مجبور نکنید.والدین نباید به اعتراف کردن بچه‌ها اصرار ورزند. کودکان برای حمایت از خود دروغ می‌‌گویند. اگر والدین مطمئن نیستند که کودک‌شان چیزی را برداشته است نباید برای او تنبیهی در نظر بگیرند اما باید به او بفهمانند که شک دارند و به صادق بودن او نیز امیدوارند.

۲) به کودک کمک کنید تا راه‌های کسب پول را بیابد. بچه‌ها باید مقداری پول برای خرج کردن داشته باشند تا چیز‌های مورد نیاز خود را با نظارت والدین خریداری کنند. مثلا این پول را می‌‌توانند از طریق انجام برخی از کارهای خانه دست آورند. این کارها جدای از مسوولیت‌هایی است که کودکان به طور معمول در خانه انجام می‌‌دهند.

۳) در کودکان احساس شرم ایجاد نکنید. والدین نباید اجازه دهند که بچه‌ها احساس گناهکاری کنند و نباید آنها را دروغگو یا دزد خطاب کنند زیرا به عزت نفس آنها آسیب می‌‌رسانند، در عوض باید آنها متوجه شوند که پدر و مادر از رفتارشان ناراحت هستند اما این به معنی آن نیست که فرد بدی هستند بلکه رفتارشان درست نبوده است.

۴) نباید کاری کنیم که کودک فکر کند که به او بی‌اعتماد هستیم. برخی از والدین، بعد از دیدن این رفتار پول و وسایل قیمتی را مخفی می‌‌کنند تا فرصتی برای انجام این رفتار در اختیار کودک قرار نگیرد. این امر به حل مشکل کمکی نمی‌کند. باید به چنین کودکانی فرصت تمرین رفتار مناسب داده شود. مثلا به کودک مقداری پول بدهید تا برای خانه نان بخرد و پس از برگرداندن درست باقی‌مانده پول، بخشی از پول را به عنوان جایزه رفتار خوب‌اش به او بدهید. نکته با اهمیت در این جا آن است که نباید به کودک بگوییم چون از پول بر نداشتی، این را جایزه می‌گیری. به عبارت دیگر برای انجام رفتار مثبت و دریافت جایزه به علت آن اشاره می‌‌کنیم.