نماز نخستین ثمره حکومت دینی

نماز عامل امید, استقامت, نظم, اصلاح و آرامش است

هرگاه سخن از حکومت دینی به میان می‌آید، انتظار آن است که دین و آموزه‌های دینی در آن حکومت نقش مهمی ایفا کنند و صاحبان حکومت و قدرت در تدبیر امور اجتماع و وضع قوانین به دین و آموزه‌های آ‌ن توجه جدی داشته باشند و در تمام زمینه‌های مختلف اجتماعی، سیاسی، فرهنگی، اقتصادی و . . . دستورات دین را مدنظر قرار بدهند و همگی دغدغه دین داشته و تلاش نمایند تا در تمام شئون فردی و اجتماعی، مسائل دینی تحقق یابد.

ترسیمی که حضرت علی(ع) از فلسفه حکومت و علت پذیرش حاکمیت خود ارائه می‌دهد همین معنا است. آن حضرت حکومت را امانت و وسیله‌ای برای احقاق حقوق مردم و حرکت دادن جامعه به سوی سعادت دنیوی و اخروی در سایه تعالیم دینی می‌داند و می‌فرماید:

- "سوگند به خدایی که دانه را شکافت و جان را آفرید، اگر حضور فراوان بیعت‌کنندگان نبود و یاران، حجت را بر تن تمام نمی‌کردند و اگر خداوند از علماء عهد و پیمان نگرفته بود که برابر شکمبارگی ستمگران و گرسنگی مظلومان سکوت نکنند، مهار شتر خلافت را بر کوهان آن انداخته، رهایش می‌ساختم و آخر خلافت را به کاسه اول آن سیراب می‌کردم، آن‌گاه می‌دیدید که دنیای شما نزد من از آب بینی بزغاله‌ای بی‌ارزش است."(۱)

آنچه در حکومت علوی از اهمیت بسزایی برخوردار است تحقق اهداف عالیه بعثت پیامبران از قبیل گسترش عدالت، برپایی حق، دفع باطل و عبودیت و بندگی خداست، همچنان‌که خداوند می‌فرماید:

- "و لقد بعثنا فی کل امه رسولا ان اعبدوا الله و اجتنبوا الطاغوت".

- "ما در هر امتی رسولی برانگیختیم که خدای یکتا را بپرستند و از طاغوت اجتناب کنند."(۲)

در این آیه دو چیز به عنوان هدف اصلی از بعثت پیامبران ذکر شده؛ یکی تحقق عبادت و بندگی و دیگری اجتناب از طاغوت، بر این اساس حکومت دینی باید زمینه را برای بندگی خدا فراهم کند و یکی از جلوه‌های بندگی، نماز است.

از سوی دیگر یکی از هدف‌های اصلی تشکیل حکومت دینی، تربیت افراد متدین، مومن و پایبند به ارزش‌های دینی است. از طرف دیگر بقا و استمرار حکومت دینی نیز بستگی به افراد متدین و مومن دارد،‌ لذا برای رسیدن به این هدف باید حکومت دینی جهت تربیت انسان‌ها و ایجاد آمادگی در انسان برای ایفای نقش خلیفه خدا در روی زمین، مجموعه برنامه‌های فرهنگی و تربیتی و مسائل معنوی را در راس امور قرار دهد. یکی از برنامه‌های مهم تربیتی و فرهنگی، مسئله اقامه نماز است.

خداوند متعال برای حکومت دینی و صاحبان قدرت و آزادی چهار وظیفه سنگین برمی‌شمارد و می‌‌فرماید:

- "الذین ان مکناهم فی‌الارض اقاموا الصلاه و آتوا الزکاه و امروا بالمعروف و نهوا عن المنکر و له عاقبه الامور"

- "به آنهایی که قدرت بخشیدیم، نماز را برپا می‌دارند و زکات می‌دهند و امر به معروف و نهی از منکر می‌کنند و پایان همه کارها از آن خداست."(۳)

در این آیه شریفه نخستین ثمره حکومت دینی، مسئله اقامه نماز ذکر شده است.

حکومت در اقامه نماز نقش موثری دارد، اولاً: یکی از معیارهای گزینش برای کارگزاران در امر نظام باید تقید به نماز باشد و ثانیاً: کارگزاران در امر نظام، پیشگام و پیشقدم بوده و خود از اقامه‌کنندگان نماز به شمار می‌آیند و ثالثاً: در فراهم کردن زمینه و شرایط برای تحقق اقامه نماز تلاش نمایند.

مقام معظم رهبری در پیامی به اجلاس سراسری نماز، نماز را نخستین ثمره حکومت صالحان برشمردند و وظیفه حکومت را در اقامه این فریضه الهی تعیین نمودند.

مسئولان و کارگزاران نظام اسلامی پس از قدرت یافتن باید ارتباطشان را با خدا محکم و با خلق خدا نیز رابطه محکمی داشته باشند.

نماز سمبل پیوند با خالق و زکات رمزی برای پیوند با خلق و امر به معروف و نهی از منکر پایه‌های اساسی برای ساختن یک جامعه سالم محسوب می‌شوند، در حقیقت قدرت تمکن وسیله‌ای برای نشرحق و عدالت و فضیلت و بندگی است نه ابزاری برای خودکامگی و عیش و نوش و لهو و لعب.

در بعضی از روایات اسلامی آیه شریفه: "الذین ان مکناهم فی‌الارض. . ."(۴) به حضرت مهدی(عج) و یارانش به طور عموم تفسیر شده است.در حدیثی امام باقر(ع) می‌فرماید:

"خداوند شرق و غرب زمین را سیطره حکومت ‌آنها قرار می‌دهد، آیینش را آشکار می‌سازد و به‌وسیله حضرت مهدی(عج) و یارانش بدعت و باطل را نابود می‌کند آنچنان که تبهکاران حق را نابود کرده بودند. آنچنان که بر صفحه زمین اثری از ظلم دیده نمی‌شود و همه به بندگی خدا مشغولند زیرا که آنان امر به معروف و نهی از منکر می‌کنند."(۵)

در قرآن کریم مهم‌ترین صفات، برنامه‌ها و موهبت‌هایی را که خداوند متعال به امامان، پیشوایان و رهبران دینی فرموده مسئله برپا داشتن نماز و ادای زکات ذکر نموده و می‌فرماید: "و جعلناهم ائمه یهدون بامرنا و اوحینا الیهم فعل الخیرات و اقام الصلاه و إیتاء الزکاه و کانوا لنا عابدین"

"آنها را پیشوایانی قرار دادیم که به فرمان ما مردم را هدایت می‌کردند و انجام کارهای نیک و برپا داشتن نماز و ادای زکات را به آنها وحی کردیم و آ‌نها فقط مرا عبادت می‌کردند."(۶)

ذکر اقامه نماز و ادای زکات و تأکید بر مقام عبودیت و بندگی به خاطر اهمیت و جایگاه مهم این دو برنامه الهی است، این دو فریضه الهی از برنامه‌های اساسی حکومت دینی به شمار می‌آیند که در اصلاح رفتارهای فردی و اجتماعی نقش مهمی دارند. برای اینکه به اهمیت و جایگاه نماز در حکومت دینی پی ببریم لازم است اشاره‌ای به تأثیر نماز در اصلاح رفتارهای فردی و اجتماعی داشته باشیم؛

۱) نماز مهم‌ترین عامل کنترل‌کننده غرایز انسانی:

انسان دارای غریزه‌های متعددی است که در شکل‌دهی رفتارها بسیار موثرند، این غرایز در صورت تعدیل، کارایی مثبت و در صورت افراط و تفریط، کارایی منفی دارند و انسان را به انحراف می‌کشند. قرآن کریم با اشاره به طبیعت انسان، استمرار نماز را عامل کنترل‌کننده غریزه‌های انسان مانند: حرص، آز، کم‌طاقتی، دنیاطلبی، شهوت و . . . می‌داند و می‌فرماید:

- "ان الانسان خلق هلوعا اذا مسه الشر جزوعا و اذا مسه الخیر منوعا الا المصلین الذین هم علی صلاتهم دائمون. . ."

- "به یقین انسان حریص کم‌طاقت آفریده شده،‌ هنگامی که بدی به او برسد بی‌تابی می‌کند و هنگامی که به او خوبی برسد بخل می‌ورزد مگر نمازگزاران آنها که نماز را پیوسته می‌خوانند."(۷)

به دنبال این آیه در همین سوره معارج از آیه ۱۹ تا ۳۴ با برشمردن ده صفت از اوصاف نمازگزار، تأثیر نماز مطلوب در اصلاح رفتارهای فردی و اجتماعی را به خوبی تبیین می‌کند.

۲)‌ نماز عامل استقامت در برابر مشکلات رفتاری:

یکی از زمینه‌های پیدایش ناهنجاری‌های رفتاری برخورد با مشکلات زندگی است. عدم تحمل سختی‌ها، احساس بی‌کفایتی در روبه‌رو شدن با مشکلات، اثرات منفی در رفتارهای انسانی دارد و امنیت روانی را از انسان سلب می‌کند. در چنین شرایطی نیاز به استعانت است. خداوند متعال در دو جای قرآن می‌فرماید:

- "و استعینوا بالصبر و الصلاه"

- "از صبر و نماز در سختی‌ها کمک بگیرید."(۸)

نماز عامل استقامت در برابر مشکلات است، چرا که نماز اراده‌ها را قوی و روحیه توکل را تقویت، دنیا را بی‌ارزش جلوه می‌دهد و انسان با ذکر "ایاک نستعین" از قادر متعال و خزینه پایان‌ناپذیر او کمک می‌طلبد: والله المستعان.

۳) نماز عامل امید در بخشش گناهان:

نگرانی نسبت به آینده و ناامیدی چنان در رفتار انسان اثر می‌گذارد تا جایی که انسان را از فعالیت‌های مادی و معنوی باز می‌دارد. گناهکاران اگر از آینده خود ناامید باشند آلودگی آنها به گناه بیشتر خواهد شد و حتی ممکن است اقدام به خودکشی نمایند و این مسئله یکی از مسائل مهم ناامنی است. قرآن کریم ضمن نهی از یأس و ناامیدی، عواملی را که باعث آمرزش گناهان و ایجاد امید در انسان می‌شود ذکر می‌کند که از جمله آن نماز است. خداوند می‌فرماید:

- "لئن اقمتم الصلاه و آتیتم الزکاه... لاکفرن عنکم سیئاتکم و لادخلنکم جنات تجری من تحتها الانهار..."

- "اگر نماز را به پا دارید و زکات را بپردازید حتما گناهان شما را می‌پوشانم و در بهشت‌های آخرت وارد می‌کنم."(۹)

بنابراین نماز باعث ‌آمرزش گناهان و عامل ورود به بهشت است و انسان را به آینده معنوی امیدوار می‌کند و همین امر در اصلاح رفتارهای ناهنجار و تحریک بر انجام کارهای نیک بسیار موثر است.

۴)‌ نماز و نظم و انضباط فردی و اجتماعی:

نمازهای پنجگانه هر یک وقت معینی دارند. اگر کسی وقت آن را رعایت نموده و نمازها را در وقت معین‌شده بخواند و این کار را استمرار دهد، بهترین عامل برای نظم و انضباط و دوری از بی‌نظمی است، مخصوصاً تأکید اسلام بر اقامه نماز با جماعت نشان از وحدت و انضباط اجتماعی مسلمانان است. قرآن کریم درباره وقت نماز می‌فرماید:

- "ان الصلاه کانت علی المومنین کتابا موقوتا"(۱۰)

- "نماز یک وظیفه ثابت و معین بر مومنان نوشته شده است."

تعیین وقت نماز، رمز تداوم نظم و عامل حفظ و مواظبت انضباط فردی و اجتماعی است و همه اینها در اصلاح رفتار فردی و اجتماعی بسیار موثر می‌باشند.

۵) نماز و اصلاح رفتارهای مالی و مادی:

در بسیاری از آیات قرآن کریم به پاداشتن نماز در کنار پرداخت زکات آمده و این نشان‌دهنده آن است که بین این دو رابطه تنگاتنگ وجود دارد و نمازگزار باید نسبت به پرداخت حقوق واجب یا مستحب از قبیل زکات، خمس، انفاق و صدقات کوتاهی نکند و این خود راهی برای از بین بردن صفات رذیله‌ای همچون بخل، خست،‌ فقر، تبعیض و فساد دیگر است و از سویی دیگر عاملی برای اظهار همدردی، مساوات، احسان و نیکوکاری، عدالت اجتماعی و تقویت روابط اجتماعی است.

برخی از آیات قرآن در این زمینه عبارتند از:

- "الذین یقیمون الصلاه و یوتون الزکاه" (۱۱)

- "اقیموا الصلاه و آتوا الزکاه" (۱۲)

- "و اقاموا الصلاه و آتوا الزکاه" (۱۳)

- "لئن اقمتم الصلاه و آتیتم الزکاه" (۱۴)

این آیات با تعابیر مختلف راجع به توأم بودن نماز با زکات در جهت تحکیم روابط انسان با خدا و رابطه انسان با خلق خدا است. روشن است اصلاح رفتار به اصلاح روابط بستگی دارد و بسیاری از مشکلات رفتاری ناشی از فقر و بیکاری می‌باشد و پرداخت زکات در حل مشکلات مادی، رفع فقر و محدودیت‌های مادی و فعال کردن چرخ اقتصادی بسیار موثر است.

۶)‌ نماز عامل آرامش روانی و امنیت اجتماعی:

یکی از اهداف و برنامه‌های اصلی حکومت‌ها تأمین امنیت و آرامش روانی برای مردم است. بررسی‌ها و پژوهش‌های متعدد نشان می‌دهد که ایمان به خدا، عبادت و نماز در پیشگیری از اضطراب و ایجاد امنیت و آرامش روانی کاملا موفق بوده است.

● بین مقوله نماز و امنیت رابطه تنگاتنگ برقرار است.

انسان در بررسی آیات مربوط به نماز به این نتیجه می‌رسد که گویا فلسفه اصلی تشریع نماز ایجاد آرامش و امنیت مطلق در فرد و اجتماع بوده است و این همان وعده الهی راجع به حکومت جهانی حضرت مهدی(عج) است که فرمود:

"وعد الله الذین آمنوا منکم و عملوا الصالحات. . .

و لیبدلنهم من بعد خوفهم امنا یعبدوننی لا یشرکون بی شیئاً"

"خداوند به کسانی که از شما ایمان آورده و کارهای شایسته انجام داده‌اند . . . وعده داده که قطعاً ترسشان را به امنیت و آرامش مبدل کند آنچنان که تنها مرا می‌پرستند و چیزی را شریک من نخواهند ساخت." (۱۵)

در میان ناهنجای‌های فردی و اجتماعی، اختلال خلقی و عاطفی، اختلال جنسی، اختلال روانی، ناامیدی، اضطراب، افسردگی، رنجیدگی بدون دلیل یا بی‌کفایتی در روبه‌رو شدن با مشکلات زندگی، هرج و مرج، از بین رفتن تعادل زندگی و غیره از اهمیت خاصی برخوردار است، دقیقاً آیات قرآن راجع به نماز در خصوص همین جنبه‌هاست. که تأمین‌کننده امنیت می‌باشد و از سوی دیگر نماز بازدارنده از زشتی‌ها، گناهان، پرخاشگری‌ها و مفاسد دیگری مانند شراب، قمار، نفاق، ریا و . . . می‌باشد که هر یک از اینها موجب اخلال در امنیت هستند.

● نتیجه

با توجه به تأثیر نماز در ابعاد مختلف اجتماعی، فرهنگی، سیاسی، اقتصادی و آثار و برکات آن در اصلاح رفتارهای فردی و اجتماعی، باید نخستین وظیفه حکومت دینی اقامه نماز باشد.

نماز اساس و ریشه همه مسائل به شمار می‌آید و به همین جهت در روایات اسلامی وارد شده، اگر نماز قبول شود سایر اعمال قبول می‌گردد و اگر نماز رد گردد و مقبول واقع نشود سایر اعمال نیز مقبول واقع نمی‌شود و یا اینکه در روایات از نماز به عنوان عمود خیمه یاد شده است، همه این موارد بیانگر اهمیت و جایگاه نماز در جامعه است و از این رو اقامه نماز باید در رأس برنامه‌های حکومت قرار گیرد.

سیداحمد میرعمادی- نماینده ولی فقیه در استان لرستان و امام جمعه خرم‌آباد

پی‌نوشتها:

۱) نهج‌البلاغه، ص ۵۰

۲) نحل، آیه ۳۶

۳) حج، آیه ۴۱

۴) حج، آیه ۴۱

۵) تفسیر نور الثقلین، ج ۳، ص ۵۰۶

۶) انبیاء، آیه ۷۳

۷) معارج، آیه ۱۹ تا ۲۳

۸) بقره، آیه ۴۵

۹) مائده، آیه ۱۲

۱۰) نساء، آیه ۱۰۳

۱۱)‌ مائده، آیه ۵۵

۱۲)‌ بقره، آیه ۴۳؛ توبه، آیه ۵؛ توبه، آیه ۱۱۰

۱۳)‌ بقره، آیه ۱۷۷، بقره، آیه ۲۷۷

۱۴)‌ مائده، آیه ۱۲

۱۵)‌ نور، آیه ۵۵