کارکردهای سیاسی برائت و نفرین در آموزه های قرآن

یکی از آموزه های دستوری قرآن اعلان برائت و بیزاری و تبری از دشمنان و اعلان تولی و دوستی نسبت به دوستان است ریشه این مسئله را می بایست در شفاف سازی مواضع اسلام جست زیرا اسلام می کوشد تا موضع گیری خود را در مورد هر موضوع و پدیده اعتقادی و سیاسی و اجتماعی به طور روشن بیان کند و چیزی را در حوزه خاکستری آن قرار ندهد

اعلان برائت و تبری از دشمنان اسلام یکی از اصول ثابت و دائمی دین مبین اسلام است که با آن مرز میان خودی و غیرخودی شناخته شده و مسلمانان هویتی مستقل از سایر ملل و آئین ها پیدا می کنند. تولی و تبری در واقع نوعی امر به معروف و نهی از منکر است که نقش کارساز و مؤثری در تبیین مواضع و اعلام هویت رسمی و مستقل اسلام و مسلمانی دارد و به شفافیت دیدگاهها و اعتقادات و هنجارها کمک می کند. در مقاله حاضر نویسنده نقش سیاسی اعلام انزجار و نفرین را در آینه آیات قرآن بررسی می کند که اینک با هم آن را از نظر می گذرانیم.

● فلسفه اعلان برائت

۱) شفاف سازی مواضع اسلامی

یکی از آموزه های دستوری قرآن اعلان برائت و بیزاری و تبری از دشمنان و اعلان تولی و دوستی نسبت به دوستان است. ریشه این مسئله را می بایست در شفاف سازی مواضع اسلام جست؛ زیرا اسلام می کوشد تا موضع گیری خود را در مورد هر موضوع و پدیده اعتقادی و سیاسی و اجتماعی به طور روشن بیان کند و چیزی را در حوزه خاکستری آن قرار ندهد. از این رو تعیین مرزهایی که اسلام را از غیر آن و هم چنین مسلمانان را از دیگران بازمی شناساند و هویت ویژه می بخشد از آموزه های دستوری اسلام و قرآن است.

قرآن در سوره کافرون به روشنی به پیامبر(ص) فرمان می دهد که موضع خود را نه تنها از نظر اعتقادی و بینش مشخص کند بلکه مرزهایی را میان خودی و غیرخودی ترسیم نماید از این زاویه می توان نگرش اسلام و قرآن را درباره برخی از احکام و مواضع و آیین هایی که هویت ساز هستند تحلیل و تبیین کرد. بازشناسی مسلمانان از یهودیان با تغییر قبله از بیت المقدس به سوی کعبه و مکه و هویت و استقلال بخشی به مسلمانان در اشکال مختلف و ساخت مسجد به جای کلیسا و کنیسه و معابد دیگر و اجرا ی مراسم ویژه حج و مانند آن بخشی از تلاش های اسلام برای ایجاد هویت مستقل و متفاوت از دیگر شرایع و آیین های وحیانی آسمانی است.

۲) اعلان هویت مستقل اسلامی

اعلان رسمی برائت از دشمنان و ولایت نسبت به مومنان به معنای بازسازی هویتی و استقلال بخشی اسلام به عنوان دین و شریعت و مسلمانان به عنوان جامعه انسانی برتر و نمونه، از مهم ترین آموزه های دستوری قرآن است.

کارکردهای اجتماعی و سیاسی برائت به اندازه ای است که می توان در تحلیل سیاسی امروز آن را مانند هویت سازی ملی و هویت فرهنگی ای دانست که در بسیاری از کشورها در یک فرایند زمانی با ابزارهای تبلیغاتی و رسانه ای و حتی زور و فشارهای همه جانبه تحقق می یابد.

۳) نفی اعتقادات و آیین های دیگر

بی گمان برائت و تبری از دیگران به معنای آن است که اسلام رفتارها و اعتقادات و سنت ها و آیین های دیگر را نمی پسندد و با آن مقابله می کند و می کوشد دست کم از نفوذ و تاثیر آن در میان آن چه امت می نامد بکاهد. اسلام به عنوان دین، دارای مجموعه ای از گزاره های هستی شناسانه و اعتقادی و آموزه های دستوری است که به عنوان یک مکتب شامل هستی شناسی و جهان بینی و ایدئولوژی و ساختار سیاسی و نظامی و اجتماعی است. این مجموعه عناصری را به عنوان معروف پذیرفته و عناصری که به عنوان معروف مورد تایید و حمایت قرار می گیرد مجموعه ای از اندیشه ها و بینش ها و نگرش ها و هم چنین قوانین و حقوقی است که خاستگاه آن عقل و شرع و سیره عقلایی است. در برابر، مجموعه ای اندیشه ها و قوانین و حقوق را به عنوان منکر و زشت و ناپسند طرد می کند و با آن ها به مبارزه می پردازد که خلاف عقل و شرع و سیره عقلایی است.

مومن از دیدگاه قرآن کسی است که دارای بینش و نگرش معروف و پسندیده عقلی و شرعی و عقلایی است و نه تنها بدان باور دارد بلکه در عمل، آن را به مورد اجرا درمی آورد. سپس به عنوان انسانی راه یافته و روشنگر بر خود وظیفه می شمارد تا دیگری را به آن آشنا ساخته و بخواهد در رویکردهای خویش معروف ها و پسندیده ها را به کار گیرد (امر به معروف) و اگر دید شخصی منکرها و زشتی ها را ترویج و یا عمل می کند از آنها باز دارد و نهی نماید.

● رابطه برائت و امر به معروف و نهی از منکر

اعلان رسمی مواضع که امری واجب و لازم بر هر مومنی است، انجام وظیفه امر به معروف و نهی از منکر از یک سو و همدلی و همراهی با اهل خیر و نیکی و پسندیده ها و انزجار و انکار قلبی و عملی زشتی ها و ناپسندهای اعتقادی و کرداری و رفتاری از سوی دیگر، مساله ای به عنوان تولی و تبری را در حوزه عمل اجتماعی بروز می دهد. این گونه است که تولی و تبری به عنوان اصول دین اسلام در بخش فروعات اصلی، خود را نشان می دهد.

اصل امر به معروف و نهی از منکر و نیز دو اصل تولی و تبری تنها در حوزه اعتقادات مطرح نیستند بلکه جایگاه آنها در حوزه عمل، از ارزش واقعی برخوردار می باشد و آن چه از این اصول، مهم است حوزه عمل و اجراست. از این رو در آموزه های شیعی برخاسته از دین اصیل و اندیشه های قرآنی، این اصول به عنوان فروعات دهگانه اصلی معرفی می شوند. تولی به معنای اعلان رسمی و عملی، دوستی و محبت به اهل ایمان و همراهی و همدلی با آنان است. قرآن از مومنان خواسته است که خود را به هر چیزی که پسندیده و معروف است نزدیک سازند و محبت و عشق قلبی خود را بدان ابراز کنند و در عمل نیز محبت و عشق خویش را نشان دهند هم چنین از آنان خواسته شده تا از هر چیزی که ناپسند و زشت و منکر است دوری جسته و از هم نشینی و همدلی و همراهی با آن و با اهل آن خودداری ورزند.

● تولی و تبری، مرز خودی و غیرخودی

اعلان رسمی و علنی تبری و برائت جویی از افکار و اعمال نابهنجار و زشت و ناپسند به این معناست که در جامعه افراد نیکوکار و مومن و صالح از اشخاص نابکار و بزهکار و کافر و مشرک باز شناخته شوند و مرزهایی میان خودی و غیرخودی به روشنی مشخص گردد.

خداوند در آیه ۴ سوره ممتحنه، حضرت ابراهیم (ع) را به جهت اعلان رسمی و علنی برائت و انزجار از مشرکان به عنوان انسان هایی با اندیشه و رفتار زشت و ناپسند، مورد ستایش قرار می دهد و او را به عنوان الگو معرفی می کند.

در آیه ۱۹ سوره انعام، خداوند، پیامبر(ص) را مامور می کند که به طور رسمی و علنی بینش ونگرش توحیدی خویش را بیان کرده و از مشرکان اعلان بیزاری نماید. اعلان رسمی مواضع می تواند جلویی هرگونه فریب دشمن و توطئه های آنان را بگیرد. این مساله ای است که در جهان امروز نیز از نظر سیاسی بسیار مهم و حساس است و دولت ها می کوشند ضمن بیان رسمی مواضع خود، نسبت به مسایل مهم منطقه ای و جهانی رفتار و سیاست خویش را پیش برند و از اتهام دوگانگی مبرا گردند. در آیه ۱ تا ۳ سوره توبه خداوند بیزاری و برائت خویش و پیامبر (ص) را از مشرکان بیان می کند و فرمان می دهد که این برائت در گردهمایی بزرگ حج در روز دهم ذی الحجه به طور رسمی و علنی اعلان و به گوش همگان رسانده شود.

● برائت در حوزه عمل

این برائت تنها در حوزه قلبی و گفتاری نیست بلکه می بایست در حوزه عمل نیز نشان داده شود و در سیاست و رفتارها خودنمایی کند. در حقیقت تجلی برائت از دشمنان و غیر خودی ها به این است که شخصیت آنان انکار شود و دشمنی با اندیشه ها و افکار و رفتارشان آشکار گردد.(ممحنه آیه ۴) هر فرد مومن و مسلمانی می بایست نسبت به اندیشه و بینش و رفتار دشمنان ابراز انزجار کند و کینه آن ها را در خود تقویت نماید.(همان)

در نگرش قرآن مسئله اعلان انزجار و برائت، آن چنان مهم است که اگر مومنی کافران و دشمنان را دوست بگیرد و به آنان محبت ورزد و یا ولایت و موالات ایشان را برگزیند از جرگه خودی ها بیرون رفته و در خط دشمنان قرار می گیرد. خداوند نسبت به این افراد که به ظاهر، خودی هستند، اعلان انزجار و برائت کرده و آنان را همردیف دشمنان می شمارد. (آل عمران آیه ۲۸)

در این آیه به خوبی نشان داده شده است که اعلان برائت باید در همه حوزه ها متجلی گردد و شخص نمی تواند حتی ولایت محبت آنان را بپذیرد و با آنان دوستی و محبت داشته باشد چه برسد به این که ولایت سیاسی و اجتماعی آنان را پذیرفته و در حکومت ایشان زندگی کند.

● نفرین، راهکار اعلام برائت

یکی از راه های بیان برائت و انزجار آن است که شخص نسبت به دشمنان، لعن و نفرین کند. لعن به معنای دور باد است. شخصی که دیگری را لعن می کند او را با همه اعتقادات و رفتارهایش ناپسند شمرده از خود می راند. نفرین و لعن گاه به شکل دعایی و خواسته از حق تجلی می کند. شخص با اعلان برائت و کراهت از غیر خودی می کوشد تا به طور رسمی او را از حریم خود و اندیشه ها و رفتارش دور سازد.

به طور طبیعی هر انسان متعهدی می کوشد تا اندیشه ها و رفتار پسندیده و هنجاری در جامعه گسترش یابد و به عنوان وظیفه شرعی بر خود فرض می بیند که آن را افزون بر گسترش، عملیاتی کند. این تلاش تا آن جا که امکان دارد به شکل توصیه و روشنگری انجام می شود و به عنوان امر به معروف و نهی از منکر تجلی می یابد ولی هرگاه این باور در او تقویت شود که منکر و زشتی های اعتقادی و ناپسندی های اجتماعی و اخلاقی و رفتاری یک فرد چنان عمیق شده که دیگر قابلیت بازگشت فراهم نیست و شخص در جهل مرکب قرار گرفته است، به شکل دعایی از خدا می خواهد که شر او را از جامعه دور سازد و با نابودی و یا دور کردن چنین افکار و رفتار نابهنجار از جامعه زمینه های گمراهی دیگران از بین ببرد.

کاربردهای قرآنی لعن و نفرین نشان می دهد که زمانی مجوز آن داده می شود که امکان هدایت و نجات در شخص و یا گروه فراهم نیست. هنگامی که داود نبی و یا حضرت سلیمان از هدایت گروهی از بنی اسرائیل نومید می شوند آنان را لعن و نفرین می کنند (مائده آیه ۷۸) تا به جامعه مومنان نشان دهند که رفتار زشت و ناپسند آنان مورد تأیید نیست. در حقیقت مرز میان خودی و غیرخودی معلوم می شود تا بهانه به دست برخی از بهانه جویان داده نشود که ما از انکار و انزجار مسئولان آگاه نبوده ایم. این نفرین و لعن چنان که آیه ۵۲ سوره نساء تبیین می کند بیانگر آن است که شخص و یا گروه، قابلیت هدایت و بازسازی شخصیتی خود را از دست داده اند و دیگر نمی توان امیدی به آنان داشت.

در مسئله مباهله، به طور رسمی به موضوع لعن و نفرین اشاره می شود که افزون بر کاربردهای عبادی و کلامی، کاربرد سیاسی نیز داشته است. با ترسی که در دشمنان می افتد آنان از مباهله خودداری کرده و حاضر به پذیرش جزیه و خراج می شوند و منطقه نجران تحت حکومت دولت اسلامی مدینه درمی آید.(آل عمران آیه ۶۱)

بنابراین اعلان برائت و لعن (مرده باد و دورباد) به معنای مشخص شدن مرزهای میان کفر و ایمان است.

و این گونه است که سازوکار نفرین و لعن به عنوان روشی در حوزه علوم سیاسی و اجتماعی خود را نشان می دهد و نقش خود را ایفا می کند.

حسن پورحیدری