رهنمودهای ایفلا درخصوص اصول اجرای امانت بین کتابخانه ای وخدمات تحویل مدرک در سطح بین الملل

نوشته حاضر به اصول و رهنمودهای ایفلا در زمینه امانت بین کتابخانه ای و خدمات تحویل مدرک می پردازد

نوشته حاضر به اصول و رهنمودهای ایفلا در زمینه امانت بین کتابخانه ای و خدمات تحویل مدرک می پردازد. با وجود اینکه زمان انتشار رهنمودهای یادشده به سال ۱۹۵۴ باز می گردد، اما در این نوشتار، نسخه بازبینی شده این رهنمودها در سال ۲۰۰۱ مورد بررسی قرار گرفته است.حق مؤلف و نحوه مطالبه هزینه ها دو تغییر عمده ای ست که در نسخه جدید مورد تأکید قرار گرفته است.

● مقدمه

هرچند که اصول و رهنمودهای ایفلا در زمینه امانت بین کتابخانه ای و خدمات تحویل مدرک آنگونه که باید در سطح گسترده شناخته شده نیست، اما این اصول و رهنمودها از سال ۱۹۵۴ وجود داشته و اساس همکاری ها در زمینه امانت بین کتابخانه ای [۱] میان کشورهای مختلف قرار گرفته است. رهنمودهای یادشده دربرگیرنده توصیه هایی ست که لازم است یک یک کشورها در زمینه عرضه و امانت مدارک بکارگیرند. بخش قابل توجه ای از این رهنمودها در نسخه بازبینی شده فعلی بدون تغییر باقی مانده و تنها سعی شده تا رهنمودهای یادشده با نیازهای قرن بیست و یکم مطابقت داده شود. با این حال، تغییرات ایجاد شده در این رهنمودها نیز در جای خود حائز اهمیت هستند. حق مؤلف، نحوه مطالبه هزینه ها و درک این مسئله که امانت بین کتابخانه ای میان کتابخانه هاو نه مراکز ملی صورت می پذیرد، از جمله مهم ترین این تغییرات است. در نسخه فعلی برای اولین بار، به تعدادی از مهم ترین مدارک ایفلا نظیر " بیانیه ایفلا در خصوص قانون حق مؤلف در محیط دیجیتال[۲] " اشاره شده است.

کمیته فرعی بازبینی رهنمودهای ایفلا شامل اعضای زیر بوده است : چهار عضو از اعضای بخش امانت و تحویل مدارک ایفلا[۳]، یک عضو از طرح مرکزی دسترسی جهانی به مواد انتشاریافته (UAP)[۴] و دفتر امانت بین الملل[۵] . نسخه بازبینی شده رهنمودهای ایفلا در ماه مارس ۲۰۰۱ به تصویب نشست تخصصی این سازمان رسید.

استفاده مشترک از مجموعه کتابخانه های انفرادی، از مهم ترین مؤلفه های همکاری های بین المللی در زمینه امانت بین کتابخانه ای به شمار می آید. همانگونه که کتابخانه ها نمی توانند به تنهایی در برآوردن نیازهای اطلاعاتی کاربران خودکفا باشند، کشورها نیز از این اصل مستثنی نیستند. تبادل مدارک و منابع میان کتابخانه های کشورهای مختلف از بااهمیت ترین و ضروری ترین اصول اجرای طرح های امانت بین کتابخانه ای به شمار می آید.

از آنجایی که هر کشوری در نحوه اجرای امانت بین کتابخانه ای و خدمات تحویل مدرک، اصول و روش های خاص خود را دارد، هیچگونه اجباری برای پذیرش و رعایت اصول و رهنمودهایی که در ادامه می آید وجود ندارد. با وجود این کشورها و کتابخانه ها برای امانت بین کتابخانه ای در سطح بین الملل به استفاده از رهنمودهای ایفلا اشتیاق زیادی نشان می دهند. در این اصول، ضمن آنکه علائق همه کتابخانه ها در نظر گرفته شده، سعی شده تا توصیه ای عملیاتی هر یک از کشورها درزمینه فراهم آموری مدارک مدنظر قرار گیرد.

● اصول و رهنمود های اجرایی

▪ مسئولیت ملی

هر کشوری باید مسئولیت عرضه نسخه یا نسخه هایی از انتشارات خود را به سایر کشورها به شکل امانت، زیراکس یا سایر روش های مقتضی برعهده گیرد. این قاعده، تمامی آنچه که در زمان فعلی یا در گذشته انتشار یافته شامل می شود.

ـ هر کشوری در ارائه انتشارات ملی خود به کتابخانه های سایر کشورها مسئولیت دارد. مفهوم دسترسی جهانی به مواد انتشاریافته وابسته به همین اصل است و همه کشورها باید آن را با کمال میل پذیرا باشند.

ـ هیچ کشوری در ارائه منابع درخواستی اجباری ندارد اما باید سعی شود تا انتظارات بین المللی در حد امکان برآورده شود.

ـ به منظور تحقق اصل دسترسی جهانی به مواد انتشاریافته، لازم است که به نیازهای کتابخانه ها در کشورهای کمترتوسعه یافته توجه ویژه ای مبذول داشته شود.

ـ برای اجتناب از سوء تفاهم های مربوط به مشکلات زبان شناختی، لازم است که فرایند با زبانی ساده و واضح صورت پذیرد.

نظام ملی امانت دهی

از آنجایی که نظام های ملی امانت دهی، زیرساخت اصلی طرح های بین المللی امانت بین کتابخانه ای را تشکیل می دهند، جا دارد که هر کشوری به توسعه نظام ملی کارآمد در زمینه امانت دهی توجه ویژه ای مبذول دارد.

ـ از آنجایی که ارائه توصیه هایی در زمینه نحوه گسترش نظام های ملی کارآمد در زمینه امانت بین کتابخانه ای از محدوده این رهنمودها خارج است، در این خصوص توجه علاقه مندان را به " قانون ملی امانت بین کتابخانه ای [۶]" که با توجه به نیاز کشورها در زمینه نظام های ملی امانت دهی توسط سازمان ایفلا تهیه شده، جلب می نماییم.

خط مشی ملی امانت در سطح بین الملل

لازم است هر کشوری برای امانت دهی و تحویل مدارک خود در سطح بین الملل، از یک خط مشی ملی برخوردار باشد. خطی مشی یادشده باید در اختیار کتابخانه ملی، انجمن کتابخانه ملی یا سایر نهادهای ذیربط در زمینه امانت بین کتابخانه ای قرار گیرد

ـ چنانچه کشوری دارای مرکزی ملی در زمینه امانت بین کتابخانه ای و خدمات تحویل مدرک باشد، باید از این مرکز به عنوان منبع اصلی گسترش خط مشی ملی بهره گرفته شود. چنانچه هیچگونه مرکزی متولی چنین مسئولیتی نباشد، لازم است که وظیفه تهیه خط مشی یادشده بر عهده کتابخانه ملی، سازمان هماهنگ کننده طرح های ملی امانت بین کتابخانه ای یا سایر نهادهای ذیربط گذارده شود.

ـ بر همه کتابخانه هایی که در طرح های بین المللی امانت و تحویل مدرک مشارکت دارند لازم است که از خط مشی ملی امانت دهی اطلاع داشته و در چارچوب آن به فعالیت بپردازند.

ـ لازم است که خط مشی ملی امانت دهی در سطح بین الملل از طریق کتابخانه ملی یا سایر نهادهای متولی امر امانت دهی در اختیار کتابخانه های کشورهای دیگر قرار گیرد. از طرف دیگر، بر کتابخانه های بزرگ واجب است که خط مشی خود را در زمینه نحوه پاسخگویی به درخواست های بین المللی در اختیار کتابخانه های درخواست کننده قرار دهند.

ـ در خط مشی ملی امانت دهی باید این نکته تصریح شده باشد که آیا کتابخانه ها می توانند در خواست های خود را مستقیماً برای کتابخانه های امانت دهنده در خارج از کشور ارسال دارند، یا اینکه ارسال این درخواست ها باید از طریق یک مرکز ملی در داخل کشور صورت پذیرد.

ـ علاوه بر این، خط مشی امانت دهی باید متضمن این نکته باشد که کتابخانه ها تا چه اندازه در پاسخ گویی به درخواست های خارج از کشور اختیار عمل دارند و چه بخشی از کار باید در اختیار مراکز ملی امانت دهی ( در صورت وجود چنین مراکزی) نهاده شود. دو مورد از انتشارات ایفلا به نام های" راهنمای مراکز بین المللی امانت بین کتابخانه ای و راهنمای مراکز بین المللی خدمات تحویل مدرک"[۷] می تواند در این زمینه مفید فایده واقع گردد.

ـ لازم است که همه کتابخانه ای داخل کشور به منظور پاسخ گویی مؤثر و کارآمد به درخواست های بین المللی، از رویکردی ثابت برای این منظور استفاده نمایند.

● ارسال درخواست

کتابخانه های امانت دهنده باید در صورت امکان، درخواست سایر کتابخانه ها را به هر شکل و قالبی که باشد پذیرا باشند. با وجود این، لازم است که کتابخانه های درخواست دهنده به این نکته واقف باشند که برخی از کتابخانه ها به درخواست هایی که در قالب و شکل های مختلف عرضه شده باشند ترتیب اثر نمی دهند. دقت عمل از عناصری ست که باید در تمامی مراحل ارسال درخواست مد نظر قرار گیرد.

ـ چنانچه تسهیلات ارسال الکترونیکی درخواست برای کتابخانه درخواست کننده فراهم باشد، لازم است که برای ارسال درخواست ها از این تسهیلات بهره گرفته شود.

ـ درخواست هایی که از طریق پست الکترونیکی، فکس یا سایر روش های سریع ارتباطی ارسال می شوند باید با استاندارد های موجود، نظیر رهنمودهای ایفلا برای درخواست های الکترونیکی[۸]، رهنمودهای ایفلا در زمینه فکس[۹] یا پروتکل امانت بین کتابخانه ای سازمان جهانی استاندارد مطابقت داشته باشد

ـ در خواست های چاپی باید با " فرم های درخواست ایفلا[۱۰] " و یا سایر قالب های مورد تأیید ایفلا هماهنگ باشد.

ـ چنانچه امانت دادن اصل یا نوع ویژه ای از نسخه اصل یک منبع درخواستی امکان پذیر باشد، این موضوع باید در فرم درخواست ذکر شود.

ـ لازم است که پیش از ارسال نسخه اصل یک منبع درخواستی، در مورد وجود یا عدم وجود نسخه ای از اصل اثر در کشور کتابخانه درخواست کننده اطمینان حاصل شود.

ـ درخواست های را که به صورت ناقص یا نادرست دریافت می شوند باید برای بررسی مجدد به کتابخانه مربوطه عودت داد تا فرایند امانت دهی با اخلال مواجه نگردد. کتابخانه درخواست کننده موظف است تا اطلاعات کتابشناختی منابع درخواستی خود را تصحیح یا در صورت لزوم به بهترین نحو تکمیل نماید.

● پاسخگویی به درخواست

تصمیم گیری در مورد ارسال نسخه اصل یا کپی منابع درخواستی، با کتابخانه امانت دهنده است. بر هر کشوری واجب است تا شرایط لازم برای دسترسی آسان کتابخانه درخواست کننده به منابع درخواستی را فراهم آورد.

ـ کتابخانه پاسخ دهنده باید منابع درخواستی کتابخانه درخواست کننده را ارسال داشته یا در اسرع وقت با یکی از روش های مقتضی در صدد پاسخ گویی به آن ها برآید.

ـ منابع باید مستقیماً به کتابخانه در خواست کننده ارسال شود، مگر آنکه در مورد ارسال منابع به یک مرکز ملی تصریح شده باشد

ـ همه منابع و مواد ارسالی باید با نام کتابخانه امانت دهنده ممهور گردد.

ـ کتابخانه امانت دهنده باید در تعیین زمان بازگشت منابع امانت داده شده از خود مناعت طبع نشان داده و مدت زمان میان ارسال و بازگشت منابع را مد نظر قرار دهد.

ـ زمانی که ارسال منبع یا منابع درخواستی به هر دلیلی برای کتابخانه پاسخ دهنده امکان پذیر نباشد، لازم است که دلایل عدم ارسال برای کتابخانه درخواست کننده شرح داده شود. برای این منظور می توان از فهرست چند زبانه قوانین ایفلا در زمینه پاسخ به درخواست های امانت بین کتابخانه ای [۱۱]بهره گرفت.

حق مؤلف

قوانین حق مؤلف کشور امانت دهنده باید محترم شمرده شود. زمانی که منابع درخواستی، در چارچوب قواعد مربوط به" استفاده عادلانه" قرار می گیرد، وظیفه کتابخانه امانت دهنده است که محدودیت های حق مؤلف را به اطلاع کتابخانه درخواست کننده برساند.

ـ رهنمودهایی که در این بخش در ارتباط با قانون حق مؤلف ارائه می شوند، از بیانیه ایفلا در خصوص قانون حق مؤلف در محیط دیجیتال اقتباس شده اند. از این رو، لازم است که کتابخانه ها از مفاد این بیانیه مطلع باشند

ـ بر هر کتابخانه امانت دهنده ای واجب است تا بر اساس قواعد حق مؤلف حاکم بر کشور خود عمل نماید. علاوه بر این، کتابخانه امانت دهنده باید تمامی اطلاعات مربوط به قانون حق مؤلف را در دسترس قرار داده و به کتابخانه های درخواست کننده منتقل نماید.

ـ امانت دهی و محدودیت نسخه برداری با هدف حمایت از تحقیقات خصوصی، در زمره استثنائاتی ست که معمولاٌ قوانین ملی حق مؤلف بر آن ها صحه می گذارند.

ـ بر کتابخانه درخواست کننده لازم است تا به قوانین حق مؤلف حاکم بر کشور امانت دهنده احترام بگذارند.

ـ کتابخانه های امانت دهنده باید بر مقررات حاکم بر سازمان های متبوع خود صحه گذاشته و به برخی از محدودیت ها، نظیر دسترسی محدود به منابع الکترونیکی در فرایند امانت بین کتابخانه ای پایبند باشند.

ـ لازم است که کتابخانه ها از اصول مجوز دهی ایفلا[۱۲] مطلع بوده و آن ها را در زمینه منابع دارای حق مؤلف در فرایند امانت بین کتابخانه ای به خدمت گیرند.

ـ کتابخانه امانت دهنده، هیچگونه اجباری در ارائه خدماتی که شامل منابع دارای حق مؤلف هستند، ندارد.

مسئولیت مواد به امانت رفته

مسئولیت کامل مواد به امانت رفته، از لحظه خروج مواد از کتابخانه امانت دهنده تا لحظه برگرداندن دوباره، بر عهده کتابخانه درخواست کننده است. لازم است که برای امانت و بازگرداندن منابع، از روش های امنیتی سریع بهره گرفته شده شود.

ـ منابع درخواستی باید از سوی هر دو گروه کتابخانه های امانت دهنده و امانت گیرنده به گونه ای بسته بندی و برچسب گذاری شوند که با مقررات گمرکی مطابقت داشته باشند.

ـ بر کتابخانه درخواست کننده واجب است تا نسخه اصل مدارک به امانت گرفته شده را بر حسب مقررات متعارف حاکم بر اینگونه مدارک مورد استفاده قرار دهد مگر آنکه کتابخانه امانت دهنده، به مقررات خاصی در این رابطه تصریح کرده باشد.

ـ بر کتابخانه درخواست کننده واجب است تا در مورد نحوه بسته بندی، برچسب گذاری و بازگشت مطمئن مواد به امانت گرفته شده اطمینان حاصل نماید.

ـ کتابخانه درخواست کننده باید منابع به امانت گرفته شده را با سریع ترین شیوه ها بازگرداند. در صورت لزوم می توان از پست هوایی برای این منظور بهره گرفت.

ـ مسئولیت کامل مواد به امانت گرفته شده، از لحظه ارسال برای کتابخانه درخواست کننده تا لحظه بازگشت مواد به کتابخانه امانت دهنده، در صورت بروز هر نوع خسارت برعهده امانت گیرنده است. در چنین حالتی، کتابخانه درخواست کننده موظف است تا مواد خسارت دیده را جایگزین کرده یا هزینه کامل برآورد شده برای مواردی از این دست را پرداخت نماید.

ـ کتابخانه درخواست کننده باید جهت تمدید مهلت امانت مواد، درست پیش از انقضای مهلت اقدام نماید. چنانچه هیچگونه پاسخی دریافت نشود، فرض بر این است با درخواست تمدید موافقت شده است. در صورتی که تمدید نوع خاصی از مواد ارسال شده به خارج از کشور امکان پذیر نباشد، مراتب باید در زمان تحویل مواد به اطلاع کتابخانه درخواست کننده رسانیده شود.

هزینه ها و پرداخت ها

تصمیم گیری در مورد دریافت یا عدم دریافت هزینه در قبال امانت مواد، از کتابخانه ای به کتابخانه دیگر متفاوت است. زمانی که تصمیم به مطالبه هزینه گرفته می شود، لازم است که کتابخانه برای مطالبه و پرداخت هرچه آسان تر هزینه ها، سازو کاری حساب شده بیاندیشد.

ـ مقدار هزینه ها ممکن است برحسب توافق صورت گرفته میان طرفین تعیین گردد.

ـ برکتابخانه های درخواست کننده لازم است تا تمایل (یا عدم تمایل) خود به پرداخت هزینه ها و حداکثر مبلغ قابل پرداخت را در زمان ارائه درخواست تعیین نمایند.

ـ هر دو طرف از کتابخانه های امانت دهنده و امانت گیرنده باید از مقررات احتمالی حاکم بر قانون ملی حق مؤلف در ارتباط با نحوه مطالبه هزینه های مواد قابل امانت، مطلع باشند.

ـ روش های پیشنهادی پرداخت هزینه های امانت بین کتابخانه ای به قرار زیر است:

▪ نظام های پیش پرداخت[۱۳]: با کمک نظام هایی همچون طرح حواله ایفلا[۱۴]، کتابخانه ها پیشاپیش اقدام به خرید حواله ها می کنند و سپس برحسب توافق صورت گرفته، تعدادی از حواله ها را به همراه درخواست امانت برای کتابخانه امانت دهنده ارسال می کنند.

▪ حساب های پس انداز[۱۵]: در این روش، کتابخانه امانت دهنده قادر خواهد بود تا به ازای هر منبع به امانت داده شده، مبلغی را از حساب کتابخانه امانت گیرنده برداشت نماید.

▪ پرداخت های نرخ ثابت[۱۶]: در این روش، برای هر منبع اطلاعاتی هزینه واحدی درنظرگرفته می شود. این امکان وجود دارد که این روش با دوروش پیش گفته شده ادغام شود.

ترجمه: رضا مختارپور

دانشجوی کارشناسی ارشد کتابداری و اطلاع رسانی دانشگاه شهید چمران اهواز

پانوشتها:

[۱]. ILL

[۲] . IFLA Position Statement On Copyright in the Digital Enviornment

[۳] . IFLA Section on Document Delivery & Interlending

[۴] . Universal Availibility of Published Materials

[۵] . Office for International Lending

[۶] . Model National Interlibrary Code

[۷] ." Guide to Centers of International Lending" & "Guide to Centers of International Document Deliver"

[۸] . IFLA Guidelines for E-mail Requests

[۹] . IFLA Fax Guidlines

[۱۰] . IFLA Request Formes

[۱۱] . IFLA Multilingual List of ILL Response Codes

[۱۲] . IFLA Licensing Principles

[۱۳] . Prepaid Systems

[۱۴] . IFLA Voucher Scheme

[۱۵] . Deposit Accounts

[۱۶] . Flat Rate Payments

فهرست منابع:

Barwic, M. and Connolly, P. (Eds) (۱۹۹۶), Guide to Centers of International Delivery, Boston Spa,IFLA Office for International lending, ۵th ed.,ISBN ۰۱۷۱۲۳۲۱۴۵۴.

Barwic, M. and Connolly, P. (Eds) (۱۹۹۵), ), Guide to Centers of International Delivery, Boston Spa,IFLA Office for International lending, ۵th ed., ISBN ۰۱۷۱۲۳۲۱۱۲۸.

IFLA Fax Guidelines (۱۹۹۵), IFLA Office for International Lending, available on IFLANET at http://www.ifla.org/VI/۲/p۳/g-fax.htm.

IFLA Guidelines for Email Request (۲۰۰۰). IFLA Office for International Lending,

Available on IFLANET at http://www.ifla.org/VI/۲/p۳/g-ill.htm

IFLA International Loan/Photocopy Reqquest Form, Availible on Available on IFLANET at http://www.ifla.org/VI/۲/intro.htm.

IFLA Licencing Principles, in progress.

IFLA Multilingual List of ILL Response Codes (۲۰۰۰), IFLA Office for International Lending, available on IFLANET at http://www.ifla.org/VI/۲/p۳/recodes.htm.

IFLA Position Statement on Copyright in the Digital Invironment (۲۰۰۰), IFLA Office for International Lending, available on IFLANET at http://www.ifla.org/III/clm/p۱/pos-dig.htm.

IFLA Voucher Scheme. IFLA Office for International Lending, available on IFLANET at http://www.ifla.org/VI/۲/p۱/vouchers.htm .

Model National Interlibrary Loan Code (۲۰۰۰), IFLA Office for International Lending, available on IFLANET at http://www.ifla.org/VI/۲/p۳/model.htm