زنان در برابر طاغوت

نگاهی به نقش زنان در بیداری اسلامی

جرقه‌ها که زده شد، همه آمدند حتی آنانی که به خاطر فرهنگ و سنن جامعه‌شان، ‌حضور کمتری در عرصه اجتماعی و سیاسی کشورشان داشتند، این‌گونه شد که مرد و زن، ‌کوچک و بزرگ، پیر و جوان به صحنه آمدند تا به سهم خود به استقبال از بهاری بپردازند که در آستانه ورود به سرزمین‌های عربی بود.

بهاری که به بیداری اسلامی آنان منجر شد و در نهایت روزهای خوش آزادی و آزادگی را برایشان به ارمغان آورد. تونس،‌ بحرین،‌ مصر، یمن و لیبی جزو کشورهایی هستند که نه‌تنها مردانشان، بلکه زنانشان نیز به میدان آمدند تا گامی برای بیرون‌کردن دیکتاتورهایی که سال‌ها بود یکه‌تاز سرنوشت و مملکت‌ خود بودند، برداشته باشند.

بهاری که در حال آمدن به سرزمین‌های عربی بود، آنقدر روح‌نواز و امیدبخش بود که حتی زنان این سرزمین را به خیابان‌ها آورد و آنها در کنار مردان مبارزه کردند و بیداری اسلامی را با تک‌تک عناصرش به نمایش درآوردند.

انگیزه‌ آنان به قدری قوی بود که حتی در لیبی که زنان کمتر نقش‌های سیاسی و اجتماعی داشتند،‌ تصاویری از مبارزان و معترضان به معمر قذافی منتشر شد که زنان اسلحه به دست را در مقابل دیدگان قرار می‌داد.

زنانی که مشت‌های گره‌کرده خود را با غریو الله‌اکبر بلند کرده بودند و سرانجام نقشی ماندگار از خود به‌جا گذاشتند.

مادر محمد بوعزیزی، جوان تونسی که با آتش‌زدن خود اولین جرقه بهار عربی و بیداری اسلامی را در جهان عرب رقم زد، روزی که مردم کشورش بعد از سال‌ها استبداد، طعم اولین انتخابات آزاد را می‌چشیدند، وقتی در مقابل دوربین‌های دنیا در حالی که قاب عکس فرزندش را در آغوش گرفته بود و با روحیه‌ای قوی صحبت می‌کرد، ‌به خوبی نشان داد نقش زنان در مهم‌ترین تحول منطقه چه می‌تواند باشد.

وی گفت: «من به فرزندم افتخار می‌کنم. خدا را شکر می‌کنم؛ او نه فقط کشورش را، بلکه جهان را تغییر داد. من برای مصالح کشورم در انتخابات شرکت می‌کنم. ما کارهای بسیاری انجام داده‌ایم. نمی‌خواهیم تحت ظلم و ستم بمانیم. من دوست دارم که زنان تونس مورد احترام، در رفاه و تحت حمایت باشند.»

و اینک با ساری‌شدن این روحیه به سایر کشورهای عربی مورد اشاره، می‌توان گفت مهم‌ترین اتفاقی که درپی سقوط طاغوت‌ها در این کشورها رخ داد این بود که زنان مسلمان به هویت اصیل و ریشه‌دار خود بازگشتند و اقتدار و صلابت خود را ضمن نشان‌دادن به جهـــــانیان،‌ به فعلیت درآوردند.

بدون شک یکی از دستاوردها و موفقیت‌های مهم خیزش‌های منطقه، تغییر دیدگاه‌ها نسبت به زنان منطقه خاورمیانه و کشورهای عربی بود.

تا پیش از تحولات اخیر، چندان به نقش زنان در این جوامع توجهی نمی‌شد و اگر هم تاکیدی بر این نقش وجود داشت، بیشتر جنبه تبلیغاتی به خود گرفته بود.

اما در تظاهراتی که به حکومت‌های چندین دهه‌ای دیکتاتورهایی همچون بن‌علی، مبارک و قذافی پایان داد، نقش و حضور زنان بیش از پیش قابل مشاهده بود. با نگاهی مختصر و کوتاه به حضور زنان در کشورهایی که نسیم بیداری اسلامی به آنجا وزیده، می‌توان به اهمیت این نقش در حال و آینده پیش‌روی این کشورها پی برد.

● لیبی؛ آیا حضور زنان ادامه خواهد داشت؟

با سقوط حکومت ۴۲ ساله معمر قذافی در لیبی، گروه‌ها و شخصیت‌های مختلف این کشور در بیان یک اظهارنظر متفق‌القول بودند: زنان لیبیایی عاملی مهم در مبارزه مردم کشور برای آزادی از رژیم قذافی بودند.

بسیاری از آنها کارهای روزانه و روزمره خود را در خانه‌هایشان ترک کرده و به خط مقدم مبارزه رفتند. پرستاری از مجروحان این جنگ به یکی از وظایف اصلی زنان تبدیل شده بود، اما برخی از آنها نیز در شکل‌گیری شورای انتقالی لیبی نقش چشمگیری داشتند.

نجلا المنقوش که وکیل است، یکی از زنان فعال در این عرصه بود. او به صورت داوطلبانه ریاست واحد همکاری عمومی در مرکز اجرایی دولت موقت را بر عهده گرفت تا بتواند با نهادهای اجتماعی و شورای انتقالی ارتباط داشته باشد.

امینه مغربی نیز با تشکیل سازمانی بشردوستانه به ارائه کمک به افرادی پرداخت که در خلال جنگ با قذافی از استان‌های شمالی و غربی لیبی فرار کرده و بی‌خانمان شده بودند.

در طرابلس، چند نفر از زنان شبکه‌ای را ایجاد کردند که کار دوخت و توزیع پرچم‌های جدید لیبی را بر عهده داشتند.

زنانی همچون امیره جلاید نیز تلاش کردند رهبران دینی با جامعه مدنی و شورای انتقالی ارتباط برقرار کنند، چرا که می‌دانستند یک لیبی متحد و یکپارچه نیازمند حضور فعال این شخصیت‌های مذهبی است.

کمتر کسی است که نسبت به نقش این‌گونه زنــان شک و شبهه‌ای داشته باشد. اما سوالی که در ذهن خود این زنان وجود دارد این است که آیا در آینده نیز بر این نقش تاکیدی خواهد شد یا خیر؟ یکی از زنگ‌های هشدار برای زنان لیبیایی در زمان شکل‌گیری شورای انتقالی به صدا درآمد، چرا که از ۴۰ عضو این شورا تنها دو نفر زن بودند.

زنان در آن زمان به این نتیجه رسیدند که وحدت و یکپارچگی بیش از هر چیز دیگری مهم است و منتظر بودند با سقوط قذافی و آزادی لیبی نقش آفرینی بیشتری داشته باشند.

حال آنها به این نتیجه رسیده‌اند که اگر در شوراها و مجالس تصمیم‌گیری کشور کرسی یا جایگاهی به دست نیاورند، فرصتی تاریخی برای حضور موثر در جامـــعه را از دست خواهند داد.

قرائن و شواهد نشان می‌دهد با توجه به حضور فعال زنان لیبیایی در عرصه‌های مختلف، آنها در آینده لیبی نقش پررنگ‌تری ایفا می‌کنند.

در بنغازی که در مقایسه با طرابلس محافظه‌کارتر است، ۴۰ درصد از وکلا را زنان تشکیل می‌دهند. آمار بانک جهانی در سال ۲۰۱۱ نشان می‌دهد در مقاطع ابتدایی آموزشی، زنان و مردان لیبیایی میزان مشارکت یکسانی دارند، اما در پایه‌های بالاتر میزان حضور زنان نسبت به مردان دو برابر می‌شود.

● تونس؛ حضور پررنگ پارلمانی زنان

تونس از دیگر کشورهایی بود که مردمش با حضور در خیابان‌ها، بر حکومت ۲۳ ساله زین‌العابدین بن‌علی پایان دادند. اگرچه خیزش مردم تونس با تلفات و سختی‌های کمتری در مقایسه با دیگر کشورها روبه‌رو بود، اما باز هم نقش و حضور زنان کاملا به چشم می‌آمد.

با سقوط حکومت بن‌علی و برگزاری انتخابات پارلمانی که با پیروزی چشمگیر اسلامگرایان همراه بود، برخی ادعا کردند زنان در حکومت سکولار بن‌علی نقش فعال‌تری داشتند اما آمار و ارقام رسمی نشان می‌دهد طی مدت زمامداری بن‌علی، زنان تنها ۲۰ درصد از نیروی کاری جامعه تونس را تشکیل می‌دادند.

این در حالی بود که همین افراد شاغل نیز با سختی‌ها و مشکلات فراوانی در محیط کاری خود مواجه بودند. رژیم بن‌علی برای آن‌که نشان دهد معتقد به حضور زنان در جامعه است، تعدادی از زنان نخبه را در نهادهای مهم به کار می‌گرفــــــت؛ اما در واقع این نخبگان نیز از پیش تعیین شده بودند و نقش‌شان بیشتر تشریفاتی بود.

اما انتخابات پارلمانی نشان داد تونس بعد از بن‌علی بر نقش زنان در جامعه تاکید بیشتری دارد. در حال حاضر ۲۸ درصد پارلمان جدید را زنان تشکیل می‌دهند و ۴۸ درصد اعضای حزب اسلامگرای النهضه که پیروز این انتخابات شد، زن هستند. زنان در پارلمان تازه شکل‌گرفته تونس نقش پررنگی ایفا می‌کنند.

در هر شش کمیسیون این پارلمان که در حال توسعه و به‌روزکردن قانون اساسی هستند، نمایندگانی از زنان وجود دارند. یکی از این کمیسیون‌های مهم، کمیسیون «حقوق و آزادی‌ها» نام دارد که رهبری آن را خانم فریده لبیدی، اسلامگرا از حزب النهضه برعهده دارد.

وی وکیل و یکی از فعالان جامعه تونس است که در زمان انقلاب علیه نیروهای بن‌علی، نقش فعالی داشت.

معاون او نیز خانم دیگری به نام سلما بکرا است که هنرمند و تهیه‌کننده برنامه‌های تلویزیونی است. حضور زنانی همچون لبیدی و بکرا نشان می‌دهد که حقوق زنان در قانون اساسی جدید تونس محافظت خواهد شد.

● مصر؛ چالش با تندروهای سلفی

«همه در خیابان‌ها بودیم و به سمت نیروهای امنیتی و نظامی سنگ پرتاب می‌کردیم. بعضی‌ها در حال انتقال اجساد کشته‌شدگان یا زخمی‌ها بودند. ما هر کاری در توانمان بود، انجام دادیم.

هیچ تفاوتی بین زن و مرد وجود نداشت.» اینها سخنان اسماء محزوف، فعال مصری است که در حال یادآوری تظاهرات‌ خیابانی است که به سقوط حکومت چند ساله حسنی مبارک پایان داد.

خانم سندوس عاصم هم که مسئول بخش انگلیسی‌زبان سایت اخوان‌المسلمین مصر است، در تشریح روزهای انقلاب که منجر به سقوط حکومت مبارک شد، این‌گونه می‌گوید: در روز بیست و پنجم ژانویه (روز سقوط مبارک) من، مادرم و خواهرانم، پدر و برادران‌مان را مجبور کردیم تا به صف اعتراضی ما در میدان التحریر قاهره بپیوندند. ما در صف نخست ایستاده بودیم و مردها پشت سر ما قرار داشتند. ما آنقدر جلو رفتیم تا این‌که مقاومت نیروهای امنیتی شکسته شد و بالاخره همگی به میدان التحریر رسیدیم.

دیگر زنان مصری نیز سخنانی مشابه عاصم در مورد روزهای انقلاب بیان می‌کنند. البته در این میان یک وجه اشتراک دیگر نیز در میان زنان مصری وجود دارد. با توجه به اقدامات چند ماه گذشته نیروهای امنیتی در مقابل آنها، زنان مصری نگران آن هستند که بیش از پیش به حاشیه رانده شوند.

حتی در یکی از تظاهرات اعتراضی ماه مارس سال گذشته، نیروهای امنیتی خشونت بیش از اندازه‌ای علیه زنان انجام داده و ۱۸ نفر از آنان را دستگیر کردند. اما یکی دیگر از نگرانی‌های زنان مصری ظهور و شکل‌گیری احزاب و شخصیت‌های تندرو است.

انتقاد بیشتر این زنان به حزب سلفی النور و طرفدارانش است. نکته نگران‌کننده برای آنها این است که براساس گزارش رسانه‌های مصری، مقامات عربستان حمایت فراوانی از سلفی‌های مصری انجام می‌دهند. آنها بیم آن را دارند که همان نگاهی که در جامعه عربستان نسبت به زنان حکمفرماست در جامعه مصر نیز غالب شود.

آمار و ارقام نیز نشان می‌دهد اگرچه زنان مصری به دانشگاه می‌روند و برخلاف برخی کشورهای عرب حاشیه خلیج‌فارس دارای حق رای هستند، اما وضعیت آموزش و کار آنها اوضاع بسامانی ندارد. طبق آمار رسمــــی، تنها ۵۸ درصد از زنان مصری با سواد هستند و ۲۳ درصد از نیروی کاری این کشور را زنان تشکیل می‌دهند.

حسین خلیلی