ما ایرانی های نفت سیرت

چند روز پیش, از مجتمع فرهنگی و هنری دیدی در ایزدشهر مازندران دیدن کردم به محض ورود به این مجتمع, با منظره ای روبه رو شدم که انتظار آن را نداشتم در برابرم مجسمه ای بود به غایت هنرمندانه و پرمعنا مجسمه ساخته هنرمند جوانی به نام علیرضا معصومی بود بیشتر دقت کردم تا نام اثر را بیابم در پلاک نصب شده در کنار پایه مجسمه نوشته شده بود بدون عنوان

به راستی چگونه می توان عنوانی درخور برای اثری این چنین انتخاب کرد؟ سال هاست درباره اثرات عمیق نفت بر رفتار و فرهنگ ایرانیان گفته ام اما احساس کردم این مجسمه بسیار بهتر از کلمات حق معنا را ادا می کند. با خودم گفتم ای کاش می توانستم مدلی کوچک از این مجسمه را در کلاس هایم داشته باشم چراکه به انتقال و درک بهتر نکات مطرح شده در باب تأثیرات بلندمدت نفت بر رفتار ایرانیان کمک می کند. مجسمه «بدون عنوان» آینه ای تمام قد از وضعیت یک ملت است. ملتی که زمین گیرِ نفت شده است و نای دویدن و رقابت که هیچ، یارای ایستادن هم ندارد. دقت بفرمایید که اینجا مرادم از نفت، خودِ نفت نیست. نفت برای ملت ایران صرفا یک منبع طبیعی یا یک کالای تجاری قابل استخراج و فروش نیست. صدواندی سال حضور پررنگ نفت در زندگی ایرانیان، باعث شکل گیری و نفوذ نوعی فرهنگ نفتی در تاروپود جامعه شده است.

به همین دلیل باید به جای نفت به رفتار نفتی اشاره کرد که من آن را «نفت سیرتی» می نامم. نفت سیرت صفت ملتی است که با تمام وجود و در سطوح مختلف دچار رفتارهای نفتی شده است (البته در هر جامعه ای افراد ویژه و استثنا وجود دارند و تمام کشورهای نفت خیز هم ضرورتا به نفت سیرتی مبتلا نشده اند). دوباره به مجسمه «بدون عنوان» نگاه کنید. مغز این پیکره به نفت مبتلا شده! وقتی مغز ملتی به نفت مبتلا می شود، حجمش کوچک می شود و بخش خلاق آن از کار می افتد. نفت فروشی یا خام فروشی منابع زیرزمینی و خدادادی اوج هنر چنین ملتی است که آن هم به خلاقیت و نوآوری نیاز ندارد. فکر و ذهن نفت سیرتان، پیداکردن راهی برای دستیابی به بخشی از پول فروش نفت است تا با آن پول دست به خرید بزنند و از این رهگذر کمی شاد شوند. پول نفت در عمل صرف خریدِ آفریده های ملت های دیگر می شود. ملت هایی که به دنبال رقابت و کسب ثروت از راه نوآوری هستند و هر روز محصولی جدید و بهتر روانه بازار می کنند. شادی نفت سیرتان زودگذر است، چراکه محصولات خریداری شده قبلی به سرعت کهنه می شوند و آنها باید دوباره پولی دست وپا کنند تا محصولات جدیدتر را بخرند و حظی کوتاه ببرند. روز از نو! درست مانند معتادان به مواد مخدر که با تزریق های پیاپی افیونی، به تدریج عملکرد مغز و دیگر اعضای بدن خود را مختل می کنند. به دست ها و پاهای ضعیف پیکر مجسمه «بدون عنوان» هم بنگرید. این دست وپاها توان سابق را ندارند و نمی توانند شکم فربه و سیری ناپذیر این پیکر نامتقارن را حمل کنند. در دنیای امروزی که کشورهای پیشرو به اتکای نوآوری کسب قدرت و ثروت می کنند، فرجام نفت سیرتی دلهره آور است. باید برای رهاشدن از این بیماری ملی تدبیر و حرکتی کرد. بی شک این رهایی کاری بس دشوار و پیچیده خواهد بود و توجه به نکات زیر را می طلبد: نخست اینکه نفت سیرتی تنها به دولتمردان و طراحان اقتصادی ایران محدود نمی شود و متأسفانه مشکل جدی تر و ریشه ای تر است. بسیاری از ساختارها، نهادها و افراد کشور به گونه حاد این بیماری گرفتار شده اند. نفت سیرتی به الگوی رفتاری غالب بسیاری از خانواده ها تبدیل شده و به درون خانه های ما ایرانیان راه یافته است. دوم اینکه تبلور رهایی از نفت سیرتی نه در سخنان سیاست ورزان و سیاست مردان که در رفتار والدین ایرانی در درون خانواده خواهد بود. والدینی که به جای افتخار به نوآوری ها و آفریده های خود به خرید فلان کالا با فلان برند تفاخر کرده و می کنند، فرزندان خود را از کودکی در معرض این بیماری مهلک قرار داده و می دهند و این بیماری را از نسلی به نسل بعد منتقل می کنند. سوم اینکه نفت سیرتی در دوره ای صدساله در این کشور ریشه دوانیده و چند نسل را به آرامی مبتلا کرده است. زدودن این بیماری که در تک تک سلول های این پیکر نفوذ کرده، کاری نخواهد بود که خودبه خود یا یک شبه حاصل شود. چهارم اینکه مدیران نفت سیرت که بنیاد تفکر و تجارب دو تا سه دهه مدیریت آنها نفتی است، نمی توانند برای درمان نفت سیرتی ملی نسخه مؤثری بپیچند. پنجم اینکه برای رهایی از نفت سیرتی باید اسطوره های جمعی و ذهنی ایرانیان را تغییر دهیم و کلید این کار بیش از سیاست گذاران و قانون گذاران در دست داستان سرایان و خالقان آثار ادبی و هنری است

سیدکامران باقری-مشاور مدیریت نوآوری