آفساید

مروری بر فیلم های توقیفی مشهور

یکی از وظایف دولت در عرصه فرهنگ نظارت است. نظارتی که قانون بر عهده‌اش گذاشته و باید آن را اجرا کند. آیین‌نامه‌ها و مصوبات پیش روی اجراکنندگان هستند تا کار آسان‌تر و شفاف‌تر شود و امنیت فراهم باشد. طی سالیان پس از انقلا‌ب این ارزیابی وجود داشته است، گاه سهل‌تر و گاه سخت‌تر. گاه اطمینان بوده و گاه عدم اعتماد. گاه کار نظارت با نظارت سینماگران همراه بوده و گاه مجریان و ضابطان از بیرون و درون بر کارشان و هنرشان نمره داده‌اند. هر گاه نیز خود سینماگران به توافقی رسیده‌اند، نیروها و ضابطان بیرونی بر آنان اعمال نظر کرده‌اند. آیا به راستی زمان آن نرسیده است که آنان، ساخته‌ها و هنرشان را باور کنیم و ایمان بیاوریم. مروری کوتاه بر مجموعه‌ای از فیلم‌هایی داریم که نتوانستند روی پرده بیایند و از سوی اداره نظارت و ارزشیابی مجوز نمایش بگیرند. در این میان بسیارند فیلم‌هایی که پروانه ساخت دارند و مجوز نمایش ندارند و این علا‌مت موضوع سوالا‌ت بسیاری را مطرح می‌کند. همان‌گونه که بسیاری مانده‌اند چگونه علیه سینمای ابتذال حرف می‌زنیم، در حالی‌که بسیاری از فیلم‌هایی که در این چند سال روی پرده سینما می‌آیند نمونه کامل این نگاه است و نشان از حضور دوباره فیلمفارسی‌ها دارند و فیلم‌ها و فیلمنامه‌های کارگردانان بزرگ پشت در دریافت مجوزهای بی‌شمار مانده‌اند. در این مرور کوتاه سعی داریم چند فیلم مشهور را که پشت درهای مختلف مانده‌اند نام ببریم تا با یادآوری‌شان باور کنیم سینما نمرده است و شاید خانه سینما در هیات تنها صنف سینمایی بتواند کمکی به اکران آنها بکند. آن هم این روزها که مدیرعاملش به حوزه مدیریتی سینما آشنا است.

مدیرعاملی که خود تاکید دارد اگر هم با فیلمی‌از لحاظ مضمون و محتوا مشکل داشته باشد به دلیل همیت صنفی در راه احقاق حق آن کمک خواهد کرد. این دقیقا همان چیزهایی است که مورد سوال است. جای خانه سینما و فعالیت‌های صنفی‌اش کدام است. این کمبود در حالی بیشتر به چشم می‌خورد که بسیاری از فعالیت‌ها در بین سینماگران از راه آشنا بودن حل می‌شود. ‌ سینماگران به‌خصوص در این ۳-۲ سال اخیر که تعداد فیلم‌های توقیفی بیشتر شده است، انتظارات بیشتری از خانه سینما دارند. اگر هم خانه سینما در این زمینه فعالیت کرده است کمتر نمود بیرونی بوده و تنها از طریق همان رابطه‌ها بوده است. ‌

● آن سال‌ها ‌

وزیرانی که از سال ۵۸ تاکنون بر وزارتخانه‌ای که سینما زیرمجموعه آن بود ، مدیریت کردند ، انگشت‌شمار هستند. ‌ فیلم‌های مختلفی در این سال‌ها توقیف شده‌اند. تمام کارگردانان مشهور از بهرام بیضایی، بهمن فرمان‌آرا، مسعود کیمیایی، عباس کیارستمی‌تا کارگردانان نسل بعدی جعفر پناهی، تهمینه میلا‌نی و حتی ابراهیم حاتمی‌کیا و نسل بعد از او که البته با جسارت بیشتری عمل کرده‌اند و به سراغ موضوعات متفاوت رفته‌اند - محسن امیریوسفی و سامان سالور - همه فیلمی‌توقیفی دارند. در نیمه‌شب ۲۵ اسفند سال ۷۰ اولین جلسه هیات موسسان خانه سینما تشکیل شد و تا همین امروز گاه فعال و گاه بی‌رمق مسیر خود را طی کرده است. مروری داریم بر فیلم‌های این ۱۶ سال.

● دوره ۱۳۷۶ تا ۱۳۸۰

▪ حاجی واشنگتن: حاجی واشنگتن (علی حاتمی) که در سال ۷۱ ساخته شد، به دلیل چند صحنه کوتاه توقیف شد. در آن سال حجت‌الا‌سلا‌م خاتمی ‌وزیر ارشاد بود. این فیلم زمانی امکان اکران پیدا می‌کند که رئیس‌جمهوری نیز خاتمی ‌است. فضا بازتر شده است. امکان اکران زندگی سفیر ایران در آمریکا با حذف چند بخش فراهم می‌شود تا یکی از فیلم‌های تلخ سینمای ایران بر پرده سینما نشان داده شود. ‌

▪ آدم برفی: ‌ داوود میرباقری کارگردان فیلم آدم برفی آن را در سال ۷۳ ساخت و در آذر ۷۶ پس از روی کار آمدن دولت خاتمی ‌توانست اکرانش کند. هرچند نسخه‌ای از فیلم با کیفیت نه‌چندان خوب روانه بازار قاچاق فیلم‌ها به صورت ویدئویی شده بود اما باز هم توانست رکورد فروش را بشکند. در این فیلم برای اولین‌بار مردی - اکبرعبدی- در نقش زن حاضر می‌شود. داستان درباره مهاجرت است و فیلم براساس کمدی و درام پیش می‌رود. گونه‌های مختلف مهاجرت و سختی‌هایش در این فیلم نشان داده شده است. ‌

▪ بانو : این سوال همچنان باقی مانده است که آیا داستان فیلم بانو (داریوش مهرجویی) باعث توقیف هفت ساله آن از ۱۳۷۰ تا مهر ۷۷ شد یا موهای بیرون‌آمده بازیگر اول زن؛ بیتا فرهی. این فیلم ماجرای دلسوزی زنی اشرافی به خانواده باغبان همسایه و در اختیار قرار دادن خانه‌اش است. در پایان این اعتماد با دزدی‌های پدرزن باغبان - عزت‌الله انتظامی‌- و حضور طولا‌نی آنها خدشه‌دار می‌شود. میهمانان با آمدن همسر بانو که او را ترک کرده بود از خانه می‌روند. این فیلم مظلوم‌ترین فیلم مهرجویی است، نه جشنواره فجر و نه جشن خانه سینما آن را ندیدند و منتقدان آن را بارها بی‌رحمانه نقد کردند. ‌

▪ دایره : جعفر پناهی هرچند فیلمش - دایره- در جشن سینمای ایران شایسته دریافت تندیس می‌شود اما فیلمش امکان اکران پیدا نمی‌کند. فیلم از سوی مسوولا‌ن با صفات تلخ و سیاه‌نما همراه می‌شود؛ ماجرای زندگی ۵ زن در یک سیکل معیوب و در شهر بزرگ تهران. البته همه سعی می‌کنند خود را به نوعی با فضا تطبیق دهند و گرفتار لغزش نشوند. در این میان وضعیت آن ۳ نفری که تازه از زندان رها شدند سخت‌تر است. جعفر پناهی فیلم <طلا‌ی سرخ> را نیز دارد که در دوره اصلا‌حات نیز مجوز اکران نمی‌گیرد.

● دوره دوم؛ ۸۴-۸۰ فشار از بیرون ‌

هنگامی ‌که برای دومین‌بار سیدمحمد خاتمی ‌به ریاست‌جمهوری انتخاب شد، فضا از بیرون برای سینماگران سخت شده بود. هرچند سینماگران به هم نزدیک شده بودند اما فشارهای بیرون از دولت بیشتر روی فیلم‌ها تمرکز می‌کرد. فیلم‌هایی با نگاه‌های متفاوت از فیلمسازان جوان و برای تجربه ساخته شده بود. رای باز(مهدی نوربخش)، رای مخفی و سکوت بین دو فکر( بابک پیامی)، سفر مردان خاکستری (امیرشهاب رضویان) و حتی سفره ‌ایرانی (کیانوش عیاری) ساخته شده‌اند و حتی در جشنواره‌ها به نمایش درآمدند. اما هنوز اکران نشده‌اند. این تناقض به دلیل فشارهای بیرون از سینما است. در این چهار سال فیلم‌هایی به درخواست تهیه‌کننده زودتر از پرده پایین آورده می‌شود و سینماگرانی از جمله تهمینه میلا‌نی یا هنرمندانی دیگر بازداشت می‌شوند. به‌ اینها دستگیری شبانه اعضای هیات‌مدیره خانه سینما را باید اضافه کرد. حضور احمد مسجدجامعی به‌عنوان وزیر ارشاد و کسی که نیروهای مختلف نظام او را قبول داشتند امکان رایزنی را بسیار فراهم کرده است. ‌

در این دوره که با کناره‌گیری سیف‌الله داد از معاونت سینمایی همراه است، سیاست‌های گشاده‌دستانه سینمایی اندکی بسته‌تر می‌شود و با روی کار آمدن محمدمهدی حیدریان به‌عنوان معاون سینمایی سختگیری‌ها افزایش می‌یابد. برخی از فیلم‌ها هم در سال‌های بعد به‌طور محدود اکران شدند تا برچسب فیلم‌های غیرجذابی را از آن خود کنند. برخی فیلم‌ها ساخته‌های سال‌های ۸۳ و ۸۴ هستند اما در یکی دو سال بعد اکران می‌شوند . فیلم‌هایی مانند طبل بزرگ زیر پای چپ (یک فیلم ضدجنگ موفق.) برخی فیلم‌ها هم به علت داشتن برخی بازیگران با مشکل و حذف و اضافه روانه اکران شدند مانند فیلم‌های ازدواج به سبک ایرانی (سعید کنگرانی)، سرود تولد (بهمن مفید) و گرگ و میش (بنیامین.) برخی فیلم‌های دیگر هم مانند نقاب (کاظم راست‌گفتار) اکران می‌شوند و از طرف نمایندگان مجلس مورد اعتراض قرار می‌گیرند. از فیلم‌های مهم توقیف شده در آن سال‌ها باید از فیلم‌های زیر نام برد که در توقیف تعدادی از آنها از جمله خانه‌ای روی آب، مارمولک و به رنگ ارغوان وزارت ارشاد دخالتی ندارد و حتی تلا‌ش می‌کند که از توقیف‌ها جلوگیری کند اما راه به جایی نمی‌برد.

▪ باد ما را خواهد برد: از ساخت زیر درختان زیتون تا طعم گیلا‌س و باد ما را خواهد برد ۵ سال طول کشید. عباس کیارستمی‌ نخل طلا‌ی کن را برای طعم گیلا‌س دریافت کرده بود و اینک مشهورترین سینماگر ایران در خارج بود. فیلم باد ما را خواهد برد در جشنواره ۷۸ نمایش داده می‌شود، اما وقتی قرار است اکران شود به چند صحنه فیلم ایراد گرفته می‌شود. اما انگار قضیه همان مفهوم کلی فیلم است. ۵ سال بعد زمزمه‌ای پیچیده می‌شود که فیلم در طرح فیلم‌های فرهنگی اکران شود. اما کیارستمی ‌راضی به حذف هفت دقیقه‌ای فیلم نمی‌شود. بعدتر مسجدجامعی وزیر ارشاد وقت در مصاحبه‌ای از احتمال اشتباه بودن عدم صدور پروانه نمایش این فیلم می‌گوید. بعد از اکران محدود فیلم آ‌ب‌ث آفریقا، کیارستمی دیگر فیلمی‌ را در ایران اکران نکرد اما از همه جمع‌های حتی ۲۰-۱۰ نفره هم که برای تماشای فیلمش جمع می‌شدند استقبال می‌کرد و هنگامی ‌که فیلم‌هایش به شبکه قاچاق کشور راه یافت آن را راهی برای برقراری ارتباط با مخاطب ایرانی دانست.

▪ خانه‌ای روی آب: در آخرین روزهای سال ۸۱ قرار است فیلم مورد توجه جشنواره آن سال - خانه‌ای روی آب - اکران شود. فیلم در سال ۸۰ ساخته شده است اما خبر می‌رسد نیروهای قضایی این اجازه را نمی‌دهند. دومین ساخته فرمان‌آرا پس از بازگشت به ‌ایران درباره دکتر سفیدبخت است که با مشکلا‌ت اخلا‌قی درگیر مسائل پیچیده‌ای می‌شود و سرانجام به‌وسیله کودک حافظ قرآن نجات روحی می‌یابد اما توسط عده‌ای کشته می‌شود. ‌

▪ طلا‌ی سرخ: فیلم دیگر جعفر پناهی که توقیف شد و سرانجام از بازار سی‌دی قاچاق سر درآورد (طلا‌ی سرخ) است. فیلم ماجرای سرقت از یک طلا‌فروشی است که دزدان ناخواسته درگیر قتل می‌شوند. دزدان اما گذشته‌ای دارند. ‌

▪ مارمولک: از دیگر فیلم‌هایی که نه از سوی ارشاد بلکه از سوی قوه قضاییه و به سبب اعتراض‌های مردمی‌ از پرده پایین آمد. فیلم <مارمولک> ساخته کمال تبریزی بود. فیلمی ‌که اگر بر پرده می‌ماند در همان سال ۸۳ رکورد فروش میلیاردی به‌جا می‌گذاشت. فیلم درباره دزدی بود که با جامه یک روحانی از زندان فرار می‌کند. تهیه‌کننده و کارگردان فیلم در خانه سینما نشست مطبوعاتی برگزار می‌کنند و برخی از ناگفته‌ها را به خبرنگاران می‌گویند و خبر برداشتن فیلم را توسط خودشان اعلا‌م می‌کنند. ‌

▪ به رنگ ارغوان: چند روز مانده به جشنواره فیلم فجر خبر توقیف فیلم حاتمی‌کیا می‌رسد. توقیفی که همراه با نامه سرگشاده‌ این کارگردان است، تنها نسخه فیلم به وزارت اطلا‌عات داده می‌شود تا نمایش فیلم ماجرای یک مامور اطلا‌عاتی و عشق او تا فراهم شدن یک فرصت مناسب به تعویق افتد.

▪ خواب تلخ‌ : فیلم دریافت‌کننده دوربین طلا‌یی جشنواره کن سال ۱۳۸۳ اولین ساخته محسن امیریوسفی بارها تا مرحله اکران رفت و هر بار به دلیل تفاوت سلیقه بخشی از سینما امکانش فراهم نشد. فیلم درباره مرده‌شوری است که می‌خواهد با عزرائیل بجنگد. ‌

▪ ۵ و ۱۰: اکنون ۷ سال از آخرین اکران فیلم‌های کیارستمی‌ در سینماها می‌گذرد و دیگر همه عادت کرده‌اند. فیلم ۵ شاید نتواند برای مخاطب جذاب باشد و خود کارگردان علا‌قه‌ای به اکرانش نداشته باشد، اما فیلم متفاوت ۱۰ درباره روانشناس زنی است که در ماشین با مریض‌هایش ملا‌قات می‌کند و برای اکران باید یک فردش حذف شود. ‌

● تفاوت دیدگاه آغاز می‌شود ‌

جشنواره فیلم ۲۴ در حالی برگزار می‌شود که تعداد زیادی از کارگردانان با فیلم‌هایشان به جشنواره آمده‌اند اما در نهایت بسیاری با دلسردی از آن برگشتند. این جشنواره تا جشنواره آرمانی دولت نهم فاصله بسیار داشت و این مساله بارها مطرح شد. حتی وزیر اعلا‌م کرد نیمی‌ از فیلم‌ها مورد تایید ما نیست. در این فضا برخی فیلم‌ها به نمایش درآمدند. ‌

▪ فیلم‌هایی در انتظار: دم صبح (حمید رحمانیان)، صبحی دیگر (ناصر رفایی)، شبانه (بنکدار و علی محمدی)، تردست (محمدعلی سجادی)، زمان می‌ایستد (علیرضا امینی)، کارگران مشغول کارند و آبادان (مانی حقیقی) در جشنواره‌های فجر نشان داده شده‌اند اما همچنان امکان اکران ندارند. مانند عصر جمعه (مونا زندی) که چندین جایزه مهم نیز از جشنواره دریافت کرده اما برای اکران باید تغییرات زیادی در آن داده می‌شد. ‌

▪ یک شب: نیکی کریمی‌ در اولین تجربه فیلمسازی‌اش به سراغ زندگی یک شب یک دختر جوان رفت. باید زمانی حدود ۱۵-۱۰ دقیقه از آن حذف شود تا امکان اکران بگیرد. او تلا‌ش زیادی کرد و نامه سرگشاده‌ای به ارشاد نوشت. ‌

سینماگران اینک با فصل جدیدی از برخورد روبه‌رو بودند. آنان معتقد بودند در طول این سال‌ها دیگر با خط قرمزها آشنا هستند و می‌دانند که چطور فیلم بسازند. از سوی دیگر کارگزاران فرهنگی ارشاد و رئیس‌جمهور نگاه دیگری داشتند. هیچ‌کس نمی‌داند که چه‌طور فیلم‌های معروف به فیلمفارسی اینقدر راحت اجازه اکران می‌گیرند و فیلم‌های دیگر نه. شاید جواب همان باشد که اربابی مدیرکل نظارت و ارزشیابی در گفت‌وگویی عنوان کرده بود: <اینگونه فیلمسازان حاضر به هرگونه تغییر در فیلم برای اکران هستند.>

با همین رویکرد است که فیلم‌های کارگردانانی همچون مهرجویی (سنتوری)، فرمان‌آرا (خاک آشنا) مجوز اکران نمی‌گیرد و به مسعود کیمیایی هم پروانه ساخت فیلمنامه‌ای که به آن علا‌قه دارد داده نمی‌شود.

▪ آفساید: سه‌گانه توقیفی جعفر پناهی با فیلم آفساید کامل می‌شود. او فیلم آفساید را در سکوت خبری کامل و با دوربین دیجیتال درباره حضور دختران در مسابقه فوتبال تصویر کرد. همان مسابقه معروف ایران و بحرین که‌ ایران به جام جهانی راه یافت. فیلم در بخش میهمان جشنواره نشان داده شد و با گرفتن خرس نقره‌ای برلین بیشتر مورد قبول واقع شد. اما با وجود آغاز تبلیغات مجوز نمایش صادر نشد و در نهایت فیلم از سیستم قاچاق کشور سر درآورد. ‌

▪ سنتوری: در جشنواره فیلم فجر ۸۵ توانست در روزهای آخر نشان داده شود و در نتیجه بهرام رادان نیز سیمرغ بهترین بازیگر را دریافت کرد. بهترین فیلم تماشاگران پس از یک سال مجوز نمایش گرفت اما در ۳ روز مانده به اکران در مرداد ۸۶ توقیف و بایگانی شد. صنفی‌ترین برخورد درباره ‌این فیلم صورت گرفت البته نه در زمان توقیف، بلکه وقتی فیلم به سیستم قاچاق راه پیدا کرد و در مدتی کمی ‌با زیرنویس انگلیسی به سراسر ایران رسید. بیشتر کانون‌های خانه سینما خواستار برخورد با این مساله شدند. تهیه‌کنندگان فیلم به دیوان عدالت اداری شکایت کردند و قرار است خسارت‌های واردآمده به فیلم از محل بیت‌المال داده شود. ‌

▪ تسویه حساب: تهمینه میلا‌نی در سال ۸۵ فیلمی ‌درباره ۴ زن بزهکار می‌سازد. زنانی که برای تسویه حساب با مردان، آنها را اسیر کرده و بعد در مقابل پول آزاد می‌کنند؛ زنانی خطرناک و البته صدمه‌دیده. فیلم مجوز نمایش ندارد اما برای حضور در جشنواره ۲۷ ارائه شده است. ‌

میلا‌نی با استعفای خود از داوری جشن خانه سینما به عدم حضور این فیلم در جشن اعتراض کرد. البته‌ این کارش با واکنش صنفی همکارانش در کانون کارگردانان روبه‌رو شد. ‌

▪ خاک آشنا: ساخته چهارم بهمن فرمان‌آرا برای جوانان است. فیلم مطابق با پروانه ساخت و فیلمنامه مصوب ساخته شده است. اما برای حضور در جشنواره سال ۸۶ باید یک صحنه طولا‌نی از آن حذف شود. این صحنه به گفته کارگردان برای فیلم ضروری است. فیلم به جشنواره راه پیدا نمی‌کند و اکنون نیز معلوم نیست مجوز نمایش دارد یا نه؟ هر چند این فیلم ۴ تندیس از جشن خانه سینما را دریافت کرد. ‌

▪ جزیره آهنی: در سال ۸۴ این فیلم در جشنواره کن حاضر و با استقبال روبه‌رو شد. اما محمد رسول‌اف کارگردانش هنوز نتوانسته مجوز نمایش فیلم خود را دریافت کند. ماجراهای فیلم در یک کشتی می‌گذرد. ‌

▪ صبح روز بعد: فیلم دوم نیکی کریمی‌ در مقام کارگردان که چند صحنه حذفی دارد. او منتظر اکران فیلم اولش <یک شب> است.

‌▪ آتشکار: فیلم دوم محسن امیریوسفی با رعایت تمام ضوابط مورد نظر ارشاد ساخته و آماده نمایش شد. اما این فیلم نیز در اردیبهشت ماه و چند روز مانده به اکران به بایگانی رفت. قرار است با برخی تغییرات به جشنواره ۲۷ عرضه شود.

▪ نسل جادویی: ساخته دیگری از ایرج کریمی‌ هنوز نتوانسته برای اکران مجوز بگیرد البته ‌این فیلم به جشنواره‌ها هم راه پیدا نکرده است.

▪ ستاره می‌شود: اعتراضی صنفی شامل فیلم <ستاره می‌شود> شده است. این فیلم اولین قسمت از سه‌گانه جیرانی و درباره روش نادرست ستاره شدن یک دختر عشق سینما است. این فیلم با اعتراض تهیه‌کنندگان روبه‌رو شد و در حالی که تابلوهای تبلیغاتی‌اش برای اکران در سراسر شهر قرار داشت، قسمت دوم آن، ستاره است اکران شد. ‌

▪ ماه‌وش‌: کارگردان فیلم محمد درمنش که بیش از ۱۵ سال از مدیران دولتی سینما بود از سمت خود استعفا داد. این فیلم به همین دلیل نتوانست در جشن خانه سینما شرکت کند. اما اکنون پروانه نمایش دارد و بین شرکت در جشنواره و اکران مردد است. ‌

▪ نیوه مانگ: آخرین فیلم بهمن قبادی و برگزیده جشنواره‌های مختلف جهانی به دلیل آنچه تشویق کردها به جدایی عنوان می‌شود امکان اکران نگرفت. بعدتر که فیلم به شبکه قاچاق راه پیدا کرد بسیاری این فیلم را ضعیف‌ترین اثر قبادی دانستند که عدم اکرانش باعث حفظ آبرویش شده است. البته در مقابل باید پرسید که ‌این همه جواز به فیلم آیا فقط به خاطر صحنه‌های بکر طبیعت و تزئینی آن داده شده است؟

‌▪ آن‌جا: عبدالرضا کاهانی

▪ ترانه تنهایی تهران: سامان سالور

کتاب قانون (مازیار میری)‌ و صد سال به‌ این سال‌ها‌ (سامان مقدم:)‌ دو فیلمی ‌که نتوانستند در جشنواره ۲۶ نشان داده شوند اما در جشن خانه سینما نامزد جوایز مختلف بودند. کتاب قانون قرار است برخی پلا‌ن‌هایش دوباره فیلمبرداری شود تا روانه اکران ۸۸ شود.

هلیا آبادی