قصه دلار در اقتصاد ایران

قیمت دلار در ایران به طور منظم هر ده سال یکبار تحت تاثیر عوامل مختلف افزایش یافته است

سفر قیمت دلار در ۳۰ سال گذشته، سفری بس پرفراز و نشیب و پرماجرا بوده است. در طول این سال‌ها به موازات اتفاقات گوناگونی که در ایران روی داده، دلار نیز نوسانات زیادی را پشت‌سر گذارده است.

عددی که قیمت دلار در سال ۶۰ شاهد آن بود، با عددی که در روزهای اخیر شاهد آن هستیم، حکایت از همان مسیر پرفراز و نشیب دارد. قیمت دلار در ایران مانند هر کشور دیگری متاثر از عوامل سیاسی، اقتصادی، اجتماعی، روانی و بین‌المللی است. حال فراز و نشیب‌های کشور در این ۳۰ سال از جنگ تحمیلی گرفته تا دوران بازسازی و ثبات اقتصادی و تحریم و سرانجام امروز به وضوح تغییرات و تاثیرات این عوامل در قیمت دلار را نشان می‌دهد.

● از ۸ تا ۱۶۰۰

نگاهی به نقطه آغازین مقایسه قیمت دلار در ۳۰ سال گذشته با نقطه پایان آن در روزهای میانی دی‌ماه ۹۰ نشان می‌دهد قیمت دلار در این مدت ۲۰۰ برابر شده است. یعنی از ۸ تومان سال ۶۰ به حدود ۱۶۰۰ تومان این روزها (اگر در زمان چاپ این گزارش حدود قیمت همان ۱۶۰۰ تومان مانده باشد و بالا و پایین نشده باشد) افزایش یافته است. حال اگر بخواهیم این ۲۰۰ برابر را به درصد تبدیل کنیم، باید بگوییم قیمت ارز در این مدت حدود ۲۰ هزار درصد افزایش یافته است.

بدیهی است فراز و نشیب‌های کشور در زمینه‌های مختلف در این رشد قیمت دلار تاثیر تمام و کاملی داشته و بسیاری از این افزایش‌ها اجتناب‌ناپذیر و ضروری نیز بوده است، اما اگر با منطق اعداد و ارقام به ماجرا نگاه کنیم، باید گفت ۲۰ هزار درصد، همان ۲۰ هزار درصد است، صرف‌نظر از هر علت و معلولی که بر چرایی آن تاثیرگذار بوده است.

● هر ۱۰ سال یک افزایش

نگاهی به سیر قیمت دلار در ۳۰ سال گذشته نشان می‌دهد که ما هر ۱۰ سال یکبار شاهد رشد قیمت دلار بوده‌ایم.

با این حال اندازه افزایش قیمت ارز در هر یک از ۳ جهشی که طی این مدت اتفاق افتاد، یکسان نبوده است.

● دهه ۶۰، دهه جنگ و ثبات

در طول دهه ۶۰ با این که این دهه ۲ ماجرای بزرگ کشور یعنی اوج جنگ تحمیلی، پایان آن و آغاز دوران بازسازی اتفاق افتاد و ایران از نظر سیاسی، اقتصادی و بین‌المللی دوران فوق‌العاده حساسی را تجربه کرد، اما سیاست‌های تعیین‌شده که بیشتر بر محور صرفه‌جویی فوق‌العاده در مصرف ارز و کنترل تقاضای آن می‌چرخید، باعث شد با وجود کمبود شدید درآمدهای ارزی، قیمت دلار افزایش نیابد.

براساس آمار رسمی منتشره، متوسط درآمد ارزی ایران در دهه ۶۰ از ۱۱ میلیارد دلار فراتر نمی‌رفت. چرا که در دوران جنگ و به ویژه فاصله سال‌های ۶۶ تا ۶۸ به علت حمله آمریکا به تاسیسات نفتی ایران در خلیج فارس و جنگ نفتکش‌ها، فروش نفت ایران کاهش یافته بود. حتی پایان جنگ و آغاز بازسازی در ۲ سال پایانی دهه ۷۰ نیز به فوریت نتوانست درآمد ارزی ایران را افزایش دهد. چرا که خرابی‌های ناشی از جنگ باز هم محدودیت‌های فروش نفت را پابرجا کرده بود و رفع این محدودیت‌ها زمان لازم داشت. با این وجود شاهد هستیم که در طول سال‌های دهه ۶۰ حداقل قیمت دلار ۶ تومان و حداکثر آن ۹ تومان است و این دهه قیمت دلار را در همین حد فاصل به پایان می‌برد.

● اولین شوک قیمتی دلار

با این حال آغاز دهه ۷۰ با ایجاد یک شوک قیمتی در نرخ دلار همراه بود. قیمت دلار در طول یک سال از ۶ تومان به ۱۴۵ تومان افزایش یافت. یعنی حدودا ۲۴ برابر شد یا ۲۳۰۰ درصد افزایش یافت. دهه ۷۰ را می‌توان اوج اجرای سیاست‌های انبساطی اقتصادی برای رونق‌زایی و حرکت به سوی اقتصاد آزاد ارزیابی کرد. چرا که اجرای پروژه‌های متعدد برای بازسازی کشور پس از جنگ در حال اجرا بود و کشور نیاز به درآمد بیشتر داشت.

نکته: جهش امسال به عنوان سومین جهش ۳۰ سال اخیر به نسبت کوچک تراز ۲ جهش قبلی به نظر می رسد

آمار رسمی نشان می‌دهد در این سال‌ها استقراض خارجی به میزان حدود ۱۸ میلیارد دلار از طریق وام نقدی، فاینانس، بیع متقابل، ری‌فاینانس و سایر روش‌های تامین مالی در دستور کار دولت قرار گرفت و روشن است که برای تبدیل هرچه بیشتر این دلارهای قرض گرفته شده به ریال، نیاز به افزایش قیمت ارز بود.

اینچنین بود که در تمام سال‌های دهه ۷۰ رشد قیمت دلار تداوم یافت؛ به طوری که قیمت دلار از ۱۴۵ تومان در آغاز سال ۷۱ با ۳۰ تومان رشد در پایان سال ۸۰ به ۱۷۵ تومان رسید.

با این وجود به‌جز ۳ سال اول این دهه که قیمت دلار سالانه افزایش یافت، ۷ سال بعدی قیمت دلار در رقم ۱۷۵ تومان ثابت نگاه داشته شد تا فعالان اقتصادی امکان سرمایه‌گذاری بلندمدت و قابل مقایسه بیابند. به عبارت بهتر، دلار پس از جهش ۲۳۰۰ درصدی خود در سال ۷۱ و رسیدن به ۱۴۵ تومان،‌ در سال ۷۲ و ۷۳ به ترتیب با ۲۰ و ۱۰ تومان افزایش روبه‌رو شد و از این سال تا سال ۸۰ ثابت باقی ماند.

● نگاه به قله‌های بالا و بالاتر

با آغاز دهه ۸۰ قیمت دلار میل به رسیدن به قله‌های بالا و بالاتر کرد؛ چراکه دهه دوم به اتمام رسیده و نیاز به یک افزایش دیگر بود.

این چنین بود که بلافاصله در سال ۸۱ قیمت دلار با ۶۲۰ تومان جهش از ۱۷۵ تومان به ۷۹۵ تومان رسید، ‌یعنی قیمت دلار یک ساله ۴ برابر شد یا حدود ۳۰۰ درصد افزایش یافت.

به‌زعم سیاستگذاران اقتصادی، این افزایش قیمت پایانی بر سیاست چندنرخی دلار بود؛ چراکه دولت وقت اعلام کرد از ارائه ارز به چند قیمت مختلف که گاه به ۱۶ قیمت می‌رسید، خودداری کرده و ارز را با قیمت رسمی به هرکس به هر میزان که بخواهد، واگذار می‌کند.

با این حال حکایت قیمت دلار در دهه ۸۰ با ۲ دهه قبل از آن از زمین تا آسمان متفاوت بود؛‌ چراکه قیمت دلار رشد آرام و موزون خود ـ که بعضا بسختی قابل احساس بود ـ را از دست داد و رشد آن سرعت گرفت.

نگاهی به تغییرات قیمت ارز در این سال‌ها نشان می‌دهدقیمت دلار در دهه ۸۰ یک رشد ثابت و پایدار ولی اندک را در هر سال تجربه کرده است .به عنوان مثال، قیمت ارز در سال ۸۲ به نسبت سال ۸۱ معادل ۳۳ تومان افزایش یافته و از ۷۹۵ به ۸۲۸ تومان رسیده است. در سال ۸۳ به نسبت سال ۸۲ نیز قیمت دلار افزایش ۳۹ تومانی را شاهد است و به ۸۷۱ تومان جهش کرد.

سال ۸۴ نیز قیمت دلار مرز ۹۰۰ تومان را پشت سر گذاشت و در سال ۸۵ به ۹۱۹ تومان، در سال ۸۶ به ۹۲۸ تومان، در سال ۸۷ به ۹۵۷ تومان، در سال ۸۸ به ۹۸۳ تومان و سرانجام در سال ۸۹ با عبور از مرز ۱۰۰۰ تومان به ۱۰۳۶ تومان افزایش یافت.

اگر ملاک قیمت ارز در سال جاری را متوسط بهای دلار در نیمه دوم دی‌ماه در نظر بگیریم، قیمت ارز از سال ۸۹ تا سال ۹۰ حدود ۵۵۰ تومان افزایش یافته است. نگاهی به رشد قیمت دلار در دهه ۸۰ نشان می‌دهد که قیمت دلار در طول این دهه حدود ۸۰۵ تومان افزایش یافته و از ۷۹۵ تومان سال ۸۱ به ۱۶۰۰ تومان این روزها رسیده است. به عبارت بهتر، قیمت دلار در این دهه ۲ برابر شده یا ۱۰۰ درصد افزایش یافته است.اگر آن را برای میانگین این ۱۰ سال حساب کنیم افزایش زیادی به نظر نمی رسد .

● این سال غریب

اول فروردین ۹۰، قیمت رسمی و مرجع دلار ۱۰۳۶ تومان و قیمت بازار آزاد آن نیز همین حدود بود. اما افزایش قیمت بازار آزاد ارز در ماه‌های اولیه سال به آرامی آغاز و در پایان بهار شدت گرفت. نگاهی به منحنی افزایش قیمت دلار در ۳۰ سال گذشته، یک صخره‌نوردی بزرگ را در فاصله سال‌های ۸۹ و ۹۰ را نشان می‌دهد با این نکته که منحنی قیمت دلار در سال ۹۰ خود حکایت مفصل و جداگانه دارد.

در مجموع مطالعه رفتار نرخ ارز در ۳۰ سال گذشته نشان می دهد تقریبا هر ۱۰ سال یک جهش بزرگ در قیمت ارز در کشور اتفاق افتاده است که برخی از آنها ارادی و برخی غیر ارادی بوده است .

جهش امسال به عنوان سومین جهش ۳۰ سال اخیر به نسبت کوچک تراز ۲ جهش قبلی به نظر می رسد اما این امر نمی تواند توجیهی برای کم توجهی به عواقب آن باشد.

سید علی دوستی موسوی