پنجشنبه, ۲۰ دی, ۱۴۰۳ / 9 January, 2025
علوم قرآنی چیست
● درآمد
«علوم قرآنی»اصطلاحی است درباره مسایلی مرتبط با شناخت قرآن و شؤونمختلف آن.فرق میان«علوم قرآنی»و«معارف قرآنی»آن است كه علوم قرآنی بحثیبیرونی است و به درون و محتوای قرآن از جنبه تفسیری كاری ندارد،اما معارفقرآنی كاملا با مطالب درونی قرآن و محتوای آن سر و كار داشته و یك نوع تفسیرموضوعی به شمار می‌رود.
معارف قرآنی یا تفسیر موضوعی،مسایل مطرح شده در قرآن را از حیثمحتوایی بررسی میكند.بدین ترتیب كه آیات مربوط به یك موضوع را از سراسرقرآن در یك جا گرد آورده و در مورد آن چه كه از مجموع آنها به دست می‌آید سخنمیگوید،مشروط بر آن كه از محدوده دلالت قرآنی فراتر نرود.گر چه در تفسیرموضوعی گاه ضرورت دارد به شواهد عقلی و نقلی دیگری نیز استشهاد شود،ولیبحث كاملا قرآنی است و تنها از دیدگاه قرآن مورد بررسی قرار میگیرد.این مطلببدین جهت اهمیت دارد كه بحثهایی را كه جنبه«معارف اسلامی»دارند و احیانادر كنار دلایل عقلی و نقلی به آیات قرآن نیز استناد میكنند،از«معارف قرآنی»یا«تفسیر موضوعی قرآن»جدا شود.
«علوم قرآنی»بحثهای مقدماتی برای شناخت قرآن و پی بردن به شؤونمختلف آن است.در علوم قرآنی مباحثی چون وحی و نزول قرآن،مدت و ترتیبنزول،اسباب النزول،جمع و تالیف قرآن،كاتبان وحی،یك سان كردن مصحفها،پیدایش قرائات و منشا اختلاف در قرائت قرآن،حجیت و عدم تحریف قرآن،مساله نسخ در قرآن،پیدایش متشابهات در قرآن،اعجاز قرآن و...مطرح میباشد.ازاین جهت علوم را به صیغه جمع گفتهاند كه هر یك از این مسایل در چار چوب خود استقلال دارد و علمی جدا شناخته می‌شود و غالبا ارتباط تنگاتنگی میان اینمسایل وجود ندارد.لذا میان مسایل علوم قرآنی نوعا یك نظم طبیعی بر قرار نیستتا رعایت ترتیب میان آنها ضروری گردد،لذا هر مساله جدا از مسایل دیگر قابلبحث و بررسی است.
ضرورت بحث در علوم قرآنی از آن جهت است كه تا قرآن كاملا شناخته نشود وثابت نگردد كه كلام الهی است،پی جور شدن محتوای آن موردی ندارد.برایرسیدن به نص اصلی كه بر پیامبر اكرم صلی الله علیه و آله نازل شده،باید روشن كرد كه آیا تمامیقرائتها یا برخی از آنها است كه ما را به آن نص هدایت میكند؟هم چنین درمساله نسخ،تشخیص آیه منسوخ از ناسخ یك ضرورت اولی است.البته نسخبه معنای اعم كه شامل تخصیص و تقیید نیز میباشد،چنان كه در كلام پیشینیان نیزآمده است.هم چنین است مساله متشابهات در قرآن كه بدون تشخیص این جهتدر آیات،استنباط احكام و استفاده از مفاهیم عالیه قرآن به درستی ممكن نیست وهر یك از مسایل علوم قرآنی در جای خود،نقش مهمی در بهرهگیری از محتوایقرآن ایفا میكند.برخی از این مسایل،از مبادی تصوریه و برخی از مبادی تصدیقیهبه شمار میروند.
● پیشینه علوم قرآنی
بحث درباره قرآن و شناخت مسایل مختلف آن،از همان دوران نخست مطرحبوده و هم واره در طول تاریخ،بزرگان و دانش پژوهان در این زمینه به بحث وگفت و گو نشسته و آثار نفیس و گرانبهایی از خود به یادگار گذاردهاند و اینمطالعات پیوسته ادامه دارد.
بر پایه مدارك موجود،اولین كسی كه درباره قرآن به بحث نشست و گفت و گو راآغاز نمود،یحیی بن یعمر شاگرد برومند ابو الاسود دؤلی(متوفای ۸۹)بود.نام بردهكتابی در فن قرائت قرآن،در روستای واسط،نگاشت كه شامل انواع قرائتهایمختلف آن دوره میباشد.سپس حسن بصری(متوفای ۱۱۰)كتابی در عدد آیاتقرآن نوشت.نویسندگان و آثار دیگر موجود در این زمینه به ترتیب ظهور،عبارتند از: عبد الله بن عامر یحصبی(متوفای ۱۱۸)رسالهای در اختلاف مصاحف عثمانی ونیز رساله دیگری در وقف و وصل در قرآن نوشته است و شیبهٔ بن نصاح مدنی(متوفای ۱۳۰)كتاب«الوقوف»را نگاشت.آبان بن تغلب(متوفای ۱۴۱)نخستینكسی است كه پس از یحیی بن یعمر در فن قرائات كتاب نوشت.محمد بن سائبكلبی(متوفای ۱۴۶)اول كسی است كه در«احكام القرآن»كتاب نوشت.مقاتل بنسلیمان(متوفای ۱۵۰)نخستین نویسندهای است كه درباره«آیات متشابهات»
كتاب نوشت.ابو عمرو،علاء بن زبان تمیمی(متوفای ۱۵۴)كتاب«وقف و ابتدا»و«قرائات»را نوشت.حمزهٔ بن حبیب یكی از قراء سبعه(متوفای ۱۵۶)در فن قرائاتكتاب نوشت.
یحیی بن زیاد فراء(متوفای ۲۰۷)كتاب«معانی القرآن»را در سه مجلد نوشت.
این نویسنده هم چنین كتاب«اختلاف اهل كوفه و بصره و شام در مصاحف»و كتاب«جمع و تثنیه در قرآن»را به تحریر در آورد. محمد بن عمر واقدی(متوفای ۲۰۷)
كتاب«رغیب»در علوم قرآنی و«غلط رجال»را نوشت.ابو عبیده معمر بن المثنی(متوفای ۲۰۹)كتاب«اعجاز القرآن»در دو جزء و«معانی القرآن»را نوشت.او اولكسی است كه در اعجاز قرآن كتاب نوشته است.ابو عبید قاسم بن سلام(متوفای ۲۲۴)كتابهای فراوانی در علوم قرآنی نوشته و او اول كسی است كه دراین زمینه به طور گسترده كتاب نوشته است.از جمله كتب او«فضائل القرآن»،«المقصور و الممدود»در فن قرائات،«غریب القرآن»،«ناسخ و منسوخ»و«اعجازالقرآن»و...،را میتوان نام برد.علی بن مدینی(متوفای ۲۳۴)در«اسباب نزول»
كتاب نوشت.احمد بن محمد بن عیسی اشعری قمی(متوفای حدود ۲۵۰)كتاب«ناسخ و منسوخ»رانوشت.ابو زرعه عراقی(متوفای ۲۶۴)هزار بیت(الفیه)در«غریب الفاظ قرآنی»سرود.ابو عبد الله احمد بن محمد بن سیار(متوفای ۲۶۸)
«ثواب القرآن»و«كتاب القرائهٔ»را تالیف كرد.ابو محمد عبد الله بن مسلم(ابن قتیبهٔ)
(متوفای ۲۷۶)كتابهای:«تاویل مشكل القرآن»و«تفسیر غریب القرآن»و«اعرابالقرآن»و«قرائات»را نوشت.ابو العباس محمد بن یزید مبرد نحوی(متوفای ۲۸۶)
كتاب«اعراب القرآن»را نوشت.ابو عبد الله محمد بن ایوب بن ضریس(متوفای ۲۹۴)كتابی در آن چه در مكه و مدینه نازل شده و نیز كتاب«فضائل القرآن» را نوشت.ابو القاسم سعد بن عبد الله اشعری قمی(متوفای ۲۹۹)رسالهای در انواعآیات قرآن نوشت.
محمد بن زید واسطی متكلم امامی(متوفای ۳۰۷)كتابی در«اعجاز قرآن» را نوشت و آن را در نظم و تالیف آن دانست.محمد بن خلف بن مرزبان(متوفای ۳۰۹) كتاب«الحاوی»در علوم قرآنی در(۲۷)جزء نوشت.ابو محمد حسن بن موسینوبختی(متوفای ۳۱۰)كتاب«التنزیه و ذكر متشابهات القرآن»را نوشت.ابو بكر بنابی داوود عبد الله بن سلیمان سجستانی(متوفای ۳۱۶)كتاب معروف«المصاحف» و«الناسخ و المنسوخ»و رسالهای در«قرائات»نوشت.ابن درید ابو بكر محمد بنالحسن ازدی(متوفای ۳۲۱)كتابی در«غریب القرآن»نوشت.ابن مجاهد ابو بكراحمد بن موسی(متوفای ۳۲۴)كتاب«السبعهٔ فی القراءات»را نگاشت.ابو البركاتعبد الرحمان انباری(متوفای ۳۲۸)«البیان فی اعراب القرآن»و«عجائب علومالقرآن»را به نگارش در آورد.ثقهٔ الاسلام محمد بن یعقوب كلینی(متوفای ۳۲۹)
كتاب«فضائل القرآن»را تالیف كرد.ابو بكر محمد بن عزیز سجستانی(متوفای ۳۳۰)كتاب معروف«غریب القرآن»را نگاشت.ابو جعفر احمد بن محمدنحاس(متوفای ۳۳۸)كتب«اعراب القرآن»،«الناسخ و المنسوخ»و«معانی القرآن» را تحریر نمود.ابو محمد قصاب محمد بن علی كرخی(متوفای حدود ۳۶۰)كتاب«نكت القرآن»را تقریر كرد.ابو بكر احمد بن علی رازی جصاص(متوفای ۳۷۰)
كتاب«احكام القرآن»را در سه جلد بزرگ تالیف كرد.ابو علی فارسی(متوفای ۳۷۷)
كتاب«الحجهٔ فی القراءات»را نگاشت.ابو الحسن عباد بن عباس(متوفای ۳۸۵)دراحكام القرآن كتابی نوشت.ابو الحسن علی بن عیسی رمانی(متوفای ۳۸۶)كتاب«النكت فی اعجاز القرآن»را نگاشت.محمد بن علی ادفوئی(متوفای ۳۸۸)كتاب«الاستغناء»در علوم قرآنی را در ۲۰ مجلد نوشت.ابو سلیمان حمد بن محمد بستیخطابی(متوفای ۳۸۸)كتاب«بیان اعجاز القرآن»را تالیف كرد.
ابو بكر محمد بن طیب باقلانی(متوفای ۴۰۳)كتاب«اعجاز القرآن»را تقریرنمود.ابو الحسن محمد بن الحسین شریف رضی(متوفای ۴۰۴)«تلخیص البیان»در مجازات قرآن و«حقائق التاویل»در متشابه قرآن را تصنیف كرد.ابو زرعهعبد الرحمان بن محمد(متوفای حدود ۴۱۰)كتاب«حجهٔ القرائات»را به رشتهتحریر در آورد.هبهٔ الله،ابن سلامهٔ(متوفای ۴۱۰)كتاب«الناسخ و المنسوخ»رانوشت.ابو عبد الله محمد بن محمد بن النعمان(شیخ مفید)(متوفای ۴۱۳)«اعجازالقرآن»و«البیان»را در انواع علوم قرآنی نگاشته است.ابو الحسن عماد الدین قاضیعبد الجبار(متوفای ۴۱۵)«متشابه القرآن»و«تنزیه القرآن عن المطاعن»را به تحریردر آورده است.ابو القاسم حسین بن علی مغربی(متوفای ۴۱۸)«خصائص القرآن»راتالیف كرد.ابو الحسن علی بن ابراهیم حوفی(متوفای ۴۳۰) «البرهان فی علومالقرآن»را نوشت.ابو محمد مكی بن ابی طالب(متوفای ۴۳۷)«الكشف عن وجوهالقراءات السبع»را در دو جزء بزرگ تالیف كرد.ابو عمرو دانی(متوفای ۴۴۴)
مباحث فی علوم القرآن نوشته دكتر صبحی صالح
محمد هادی معرفت
ایران مسعود پزشکیان دولت چهاردهم پزشکیان مجلس شورای اسلامی محمدرضا عارف دولت مجلس کابینه دولت چهاردهم اسماعیل هنیه کابینه پزشکیان محمدجواد ظریف
پیاده روی اربعین تهران عراق پلیس تصادف هواشناسی شهرداری تهران سرقت بازنشستگان قتل آموزش و پرورش دستگیری
ایران خودرو خودرو وام قیمت طلا قیمت دلار قیمت خودرو بانک مرکزی برق بازار خودرو بورس بازار سرمایه قیمت سکه
میراث فرهنگی میدان آزادی سینما رهبر انقلاب بیتا فرهی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی سینمای ایران تلویزیون کتاب تئاتر موسیقی
وزارت علوم تحقیقات و فناوری آزمون
رژیم صهیونیستی غزه روسیه حماس آمریکا فلسطین جنگ غزه اوکراین حزب الله لبنان دونالد ترامپ طوفان الاقصی ترکیه
پرسپولیس فوتبال ذوب آهن لیگ برتر استقلال لیگ برتر ایران المپیک المپیک 2024 پاریس رئال مادرید لیگ برتر فوتبال ایران مهدی تاج باشگاه پرسپولیس
هوش مصنوعی فناوری سامسونگ ایلان ماسک گوگل تلگرام گوشی ستار هاشمی مریخ روزنامه
فشار خون آلزایمر رژیم غذایی مغز دیابت چاقی افسردگی سلامت پوست